تهران قدیم در برابر تهران مدرن

به گزارش خبرنگار «سردبیر پرس»؛ پایتخت ۲۳۹ ساله ایران، شهری است که در گذر زمان از روستایی کوچک در دامنه البرز به کلان‌شهری پرجنب‌وجوش با بیش از ۸/۷ میلیون نفر جمعیت تبدیل شده است. محله‌های این شهر، از کوچه‌های تنگ و باریک عودلاجان و سنگلج در تهران قدیم تا برج‌های سربه‌فلک‌کشیده سعادت‌آباد و زعفرانیه در تهران مدرن، روایت‌گر داستان تحول، هویت و چالش‌های این شهر هستند. در این گزارش به بررسی تضاد‌ها و هم‌زیستی میان تهران قدیم و مدرن از دریچه محله‌ها، تأثیرات توسعه شهری بر هویت تاریخی و چشم‌انداز آینده این کلان‌شهر می‌پردازیم.
تهران قدیم: محله‌هایی با عطر تاریخ
تهران قدیم، که هسته اولیه آن در دوره قاجار شکل گرفت، با محله‌هایی مانند عودلاجان، سنگلج، بازار و چاله‌میدان شناخته می‌شود. این محله‌ها که در محدوده کنونی منطقه ۱۲ تهران قرار دارند، قلب تپنده تاریخ، فرهنگ و تجارت پایتخت بودند.
عودلاجان: این محله، که به «اودلاجان» نیز شهرت دارد، یکی از قدیمی‌ترین محله‌های تهران است و در دوره ناصرالدین‌شاه به‌عنوان مرکز اشرافی‌نشین‌ها و تجار شناخته می‌شد. خانه‌های تاریخی مانند خانه مشیرالدوله، سرای روشن و حمام نواب، با معماری قاجاری و حیاط‌های مرکزی، هنوز بخشی از هویت این محله را حفظ کرده‌اند. اما تخریب گسترده بافت تاریخی در دهه‌های اخیر، به‌ویژه برای ساخت خیابان‌های جدید، بسیاری از این خانه‌ها را به ویرانه تبدیل کرده است.
محمد کریمیان، تهران‌شناس در گفتگو با خبرنگار ما گفت: عودلاجان زمانی بیش از ۲۰ کنیسه، چندین مسجد و کلیسا داشت که نشان‌دهنده تنوع فرهنگی این محله بود، اما امروز کمتر از ۱۰ درصد بافت تاریخی آن باقی مانده است.
سنگلج: این محله که در دوره صفویه شکل گرفت، به دلیل وجود تکیه‌ها و مراسم‌های عزاداری، مرکز فرهنگی و مذهبی تهران بود. تئاتر سنگلج، که در سال ۱۳۴۴ تأسیس شد، هنوز به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین سالن‌های تئاتر ایران فعالیت می‌کند. اما گسترش خیابان‌های اطراف، مانند خیابان وحدت اسلامی، بسیاری از خانه‌های قدیمی این محله را از بین برده است.
بازار تهران: بازار بزرگ تهران، که قدمتش به دوره صفویه بازمی‌گردد، همچنان شریان اقتصادی و فرهنگی شهر است. سرا‌های تاریخی مانند سرای مشیرخلوت و تیمچه مهدیه، با طاق‌های ضربی و معماری سنتی، یادگار رونق تجارت در تهران قدیم هستند. با این حال، فرسودگی زیرساخت‌ها و خطراتی مانند آتش‌سوزی (مانند آتش‌سوزی سال ۱۴۰۲ در سرای قیصریه) این بافت را تهدید می‌کند. این محله‌ها با کوچه‌های پرپیچ‌وخم، مساجد قدیمی مانند مسجد شاه (امام خمینی) و حس هم‌جواری ساکنان، هویتی گرم و انسانی به تهران قدیم بخشیده بودند. اما توسعه شهری، مهاجرت ساکنان قدیمی و ورود کاربری‌های تجاری، این هویت را در معرض خطر قرار داده است.
تهران مدرن: محله‌هایی در آسمان
تهران مدرن، که از دهه ۱۳۴۰ با گسترش شهر به سمت شمال و غرب آغاز شد، با محله‌هایی مانند سعادت‌آباد، زعفرانیه، جردن و شهرک غرب شناخته می‌شود. این مناطق، با برج‌های لوکس، مراکز خرید مدرن و خیابان‌های عریض، نماد پیشرفت و تجدد در پایتخت هستند.
سعادت‌آباد: این محله که در منطقه ۲ تهران قرار دارد، در دهه ۱۳۶۰ به‌عنوان منطقه‌ای مسکونی برای طبقه متوسط رو به بالا توسعه یافت. امروز، سعادت‌آباد با برج‌های مرتفع مانند برج تهران و مراکز تجاری مثل مجتمع تجاری بام‌لند، یکی از گران‌قیمت‌ترین مناطق تهران است. قیمت هر مترمربع آپارتمان در این محله در سال ۱۴۰۴ به‌طور متوسط به ۱۵۰ میلیون تومان رسیده است. اما ساکنان از مشکلاتی مانند ترافیک سنگین در خیابان‌های ۲۴ متری و کمبود فضای سبز شکایت دارند.
زعفرانیه: این محله در منطقه یک، که در دامنه البرز قرار دارد، به دلیل آب‌وهوای پاک و ویلا‌های لوکس، از دهه ۱۳۵۰ مورد توجه طبقه مرفه بود. امروز، زعفرانیه با برج‌هایی مانند برج باغ زعفرانیه و کاخ‌موزه‌های تاریخی مانند کاخ سعدآباد، ترکیبی از سنت و مدرنیته را به نمایش می‌گذارد. اما افزایش ساخت‌وساز‌های غیرمجاز و تخریب باغات، هویت طبیعی این محله را تهدید می‌کند.
شهرک غرب: این محله که در دهه ۱۳۴۰ با الگوبرداری از شهرسازی آمریکایی طراحی شد، با خیابان‌های شطرنجی و خانه‌های ویلایی، نماد تهران مدرن بود. اما در دهه‌های اخیر، برج‌های تجاری و مسکونی مانند برج میلاد و مجتمع ایران‌زمین، چهره این محله را تغییر داده‌اند.
سارا احمدی، ساکن شهرک غرب به خبرنگار ما می‌گوید: اینجا دیگر مثل قدیم آرام نیست؛ ترافیک و شلوغی، حس و حال ویلایی شهرک را از بین برده است.
این محله‌ها با امکانات مدرن، دسترسی به مراکز خرید مانند پالادیوم و تیراژه و سبک زندگی شهری، جذابیت زیادی برای نسل جدید دارند. اما از دست رفتن فضا‌های سبز، ترافیک و گسست اجتماعی، چالش‌های اصلی تهران مدرن هستند.
تضاد و هم‌زیستی: تقابل یا تعامل؟
تهران قدیم و مدرن، مانند دو روی یک سکه، در کنار هم قرار دارند، اما تعامل آنها همیشه هماهنگ نیست، مانند:
هویت فرهنگی در برابر توسعه تجاری: محله‌های قدیمی مانند عودلاجان به دلیل بافت تاریخی، ارزش فرهنگی بالایی دارند، اما توسعه تجاری و ساخت خیابان‌های جدید، مانند خیابان ناصر خسرو، بسیاری از این بافت‌ها را تخریب کرده است. در مقابل، محله‌های مدرن مانند جردن با کافه‌ها و گالری‌های هنری، هویت جدیدی برای تهران خلق کرده‌اند.
معماری سنتی در برابر آسمان‌خراش‌ها: خانه‌های قاجاری با حیاط‌های مرکزی و پنجره‌های اُرسی در تهران قدیم، در تضاد با برج‌های شیشه‌ای سعادت‌آباد و زعفرانیه هستند.
علیرضا زمانی، تهران‌شناس در گفتگو با خبرنگار ما عنوان کرد:معماری تهران قدیم انسان‌محور بود، اما تهران مدرن ماشین‌محور شده و کمتر به نیاز‌های روحی ساکنان توجه دارد.
اجتماع محلی در برابر فردگرایی: در تهران قدیم، حس همسایگی و تعاملات محلی در کوچه‌ها و تکیه‌ها پررنگ بود. اما در تهران مدرن، برج‌نشینی و سبک زندگی پرشتاب، روابط اجتماعی را کم‌رنگ کرده است.
فاطمه محمدی، ساکن قدیمی سنگلج به خبرنگار ما گفت: قدیم‌ها در کوچه همه همدیگر را می‌شناختند، اما حالا در آپارتمان‌های سعادت‌آباد، همسایه‌ها حتی سلام هم نمی‌کنند.
با این حال، تلاش‌هایی برای هم‌زیستی این دو تهران در جریان است. پروژه‌های بازسازی در عودلاجان، مانند تبدیل خانه‌های تاریخی به کافه و موزه و برگزاری رویداد‌های فرهنگی در سنگلج، نشان‌دهنده تلاش برای حفظ هویت تاریخی است. همچنین، برخی محله‌های مدرن مانند شهرک غرب با ایجاد پارک‌های محلی مانند پارک ژوراسیک، سعی در بازآفرینی فضا‌های اجتماعی دارند.
چالش‌های حفظ هویت در برابر توسعه
تخریب بافت تاریخی: در دهه‌های اخیر، بیش از ۶۰ درصد بافت تاریخی تهران قدیم تخریب شده است. برای مثال، محله چاله‌میدان که روزگاری مرکز کشاورزی و دامداری بود، اکنون به انبار‌های تجاری تبدیل شده است.
افزایش قیمت زمین: قیمت بالای زمین در محله‌های مدرن، توسعه‌گران را به سمت تخریب باغات و خانه‌های قدیمی در مناطق شمالی سوق داده است. در زعفرانیه، بیش از ۷۰ درصد باغات در ۲۰ سال گذشته از بین رفته‌اند.
مهاجرت ساکنان قدیمی: بسیاری از ساکنان محله‌های قدیمی به دلیل گرانی و تغییر کاربری‌ها به حاشیه شهر مهاجرت کرده‌اند، که باعث گسست فرهنگی شده است.
ترافیک و آلودگی: توسعه محله‌های مدرن بدون زیرساخت‌های کافی، مانند مترو و پارکینگ، باعث افزایش ترافیک و آلودگی در مناطق شمالی شده است. در مقابل، محله‌های قدیمی با کوچه‌های تنگ، برای تردد خودرو‌ها مناسب نیستند.
اقدامات و چشم‌انداز آینده
برای حفظ تعادل بین تهران قدیم و مدرن، اقدامات زیر در جریان است:
بازسازی بافت تاریخی: سازمان میراث فرهنگی و شهرداری تهران پروژه‌هایی برای مرمت خانه‌های تاریخی در عودلاجان و سنگلج آغاز کرده‌اند. برای مثال، خانه سیگارودی در عودلاجان به موزه تبدیل شده است.
ایجاد فضا‌های فرهنگی: برگزاری جشنواره‌های محلی مانند جشنواره تئاتر سنگلج و بازارچه‌های سنتی در بازار تهران، به احیای هویت محله‌های قدیمی کمک کرده است.
توسعه پایدار: شورای شهر تهران طرح‌هایی برای افزایش فضای سبز در محله‌های مدرن و بهبود حمل‌ونقل عمومی، مانند خط ۶ مترو که سعادت‌آباد را به مرکز شهر متصل می‌کند، در دست اجرا دارد. کارشناسان پیشنهاد می‌کنند که تهران به یک مدل توسعه متوازن نیاز دارد که هم هویت تاریخی محله‌های قدیمی را حفظ کند و هم نیاز‌های مدرن شهروندان را برآورده سازد.
بر اساس این گزارش، تهران، شهری است که در آن گذشته و آینده در هر کوچه و خیابان به هم می‌رسند. محله‌های قدیمی مانند عودلاجان و سنگلج، با روایت‌های تاریخی و فرهنگی، ریشه‌های این شهر را زنده نگه داشته‌اند، در حالی که محله‌های مدرن مانند سعادت‌آباد و زعفرانیه، نماد پیشرفت و آرزو‌های نسل جدید هستند. چالش اصلی تهران، حفظ این هویت دوگانه در برابر فشار‌های توسعه، گرانی و تغییرات اجتماعی است. با برنامه‌ریزی دقیق و مشارکت شهروندان، تهران می‌تواند به شهری تبدیل شود که هم گذشته‌اش را گرامی بدارد و هم آینده‌ای پایدار برای ساکنانش بسازد.
 
انتهای خبر/خ