چرا لباس‌ها آب می‌روند و چطور می‌توانیم نجاتشان دهیم؟

غزال زیاری: وقتی لباس یا پیراهن محبوبمان هنگام شست‌وشو آب می‌رود، واقعاً حس ناامیدکننده‌ای به ما دست می‌دهد. به‌خصوص اگر دستورالعمل شست‌وشو را به‌دقت رعایت کرده باشیم. متأسفانه برخی از پارچه‌ها بیشتر از بقیه مستعد آب‌رفتن هستند؛ اما دلیل علمی این پدیده چیست؟
شناخت علمی فیبرهای نساجی نه‌تنها به شما کمک می‌کند تا از آب‌رفتن لباس‌هایتان جلوگیری کنید، بلکه ممکن است گاهی هم بتوانید لباس‌هایی که به‌طور تصادفی آب رفته و کوچک شده‌اند را نجات دهید.
همه‌چیز به فیبرها برمی‌گردد
برای درک پدیده آب‌رفتن لباس‌ها، ابتدا باید بدانیم که پارچه‌ها چگونه ساخته می‌شوند. الیاف‌های رایج نساجی ازجمله پنبه و کتان، از گیاهان به دست می‌آیند. این الیاف‌ها در حالت طبیعی نامنظم و چین‌خورده‌اند و اگر به عمق ساختار آن‌ها نگاه کنید، میلیون‌ها مولکول زنجیره‌ای بلند سلولز را خواهید دید که به‌طور طبیعی پیچ‌خورده‌اند.
در فرآیند تولید پارچه، این الیاف به‌طور مکانیکی کشیده، صاف و تابیده می‌شوند تا زنجیره‌های سلولز هم‌راستای هم قرار بگیرند. با این کار، نخ‌های صاف و بلند ایجاد می‌شود.

از نظر شیمیایی هم بین این زنجیره‌ها، پیوندهایی به نام پیوند هیدروژنی شکل می‌گیرد که باعث استحکام و انسجام بیشتر الیاف و نخ می‌شوند. وقتی نخ‌ها به‌صورت پارچه در می‌آیند، این کشش، درون ساختار پارچه قفل می‌شود؛ اما الیاف حافظهٔ خوبی دارند و هر زمان که در معرض گرما، رطوبت یا حرکت مکانیکی (مثل چرخش در ماشین لباس‌شویی) قرار بگیرند، تمایل دارند تا به حالت اولیه و چروک‌خورده خودشان بازگردند. همین حافظه الیاف باعث می‌شود که بعضی از پارچه‌ها به‌راحتی چروک شوند یا در هنگام شست‌وشو آب بروند.

چرا شست‌وشو باعث آب‌رفتن پارچه می‌شود؟
برای درک دقیق‌تر باید دوباره به سطح مولکولی نگاه کنیم. در فرآیند شست‌وشو، آب داغ انرژی الیاف را افزایش می‌دهد؛ یعنی آن‌ها با شدت بیشتری می‌لرزند و این لرزش پیوندهای هیدروژنی را سست می‌کند.
روش بافت پارچه هم در این ماجرا نقش دارد. در پارچه‌های آزاد و شل، فضای بیشتری بین نخ‌ها وجود دارد و به همین خاطر این پارچه‌ها بیشتر مستعد آب‌رفتن هستند. از سوی دیگر، پارچه‌هایی با بافت محکم مقاومت بیشتری نشان می‌دهند.
سلولز هم خودش آب‌دوست است، یعنی آب را به خودش جذب می‌کند. وقتی مولکول‌های آب وارد الیاف می‌شوند، آن‌ها متورم شده و انعطاف‌پذیرتر می‌شوند و به همه این‌ها باید حرکات چرخشی و پیچشی داخل ماشین لباس‌شویی را هم اضافه کرد.
مجموع این عوامل باعث می‌شوند تا الیاف شل شده و به حالت طبیعی و چروک‌خورده قبل بازگردند. درنتیجه، لباس به‌اصطلاح آب می‌رود و کوچک‌تر می‌شود.

فقط آب داغ مقصر نیست
این پدیده فقط با آب داغ رخ نمی‌دهد. شاید خودتان تجربه کرده باشید که لباس‌های ریون حتی در آب سرد هم آب می‌روند.
آب سرد هم می‌تواند با ورود به بافت الیاف، آن‌ها را متورم کند. گرچه شدت اثر کمتر از آب داغ خواهد بود، اما همچنان ممکن است این اتفاق رخ دهد.
برای کاهش آب‌رفتن پارچه‌ها، به‌ویژه برای پارچه‌هایی از جنس پنبه و ریون هستند، بهتر است از آب سرد، کمترین سرعت چرخش یا ملایم‌ترین برنامه ماشین لباسشویی استفاده کنید. همیشه روی برچسب‌های لباس‌ها، اثر سرعت چرخش و شدت حرکت توضیح داده نمی‌شود. پس وقتی درباره جنس لباس و نحوه شستشوی آن تردید دارید، شستشو با حالت “لباس ظریف” بهترین گزینه است.
داستان متفاوت پشم
هر فیبر مکانیسم خاصی برای آب‌رفتن دارد. الیاف گیاهی (سلولزی) به دلیل ساختارشان آب می‌روند ولی پشم که از پروتئین کراتین تشکیل شده، سطحی با فلس‌های ریز و هم‌پوشان به نام سلول‌های کوتیکول دارد.

الیاف پشم از نمای نزدیک

در شست‌وشو، این فلس‌ها باز شده و به الیاف کناری قفل می‌شوند و پدیده‌ای به نام “نمدی‌شدن” یا گره‌خوردگی ایجاد می‌شود. این همان چیزی است که باعث آب رفتن و کوچک و متراکم شدن لباس‌های پشمی بعد از شست‌وشو خواهد شد.
چرا الیاف مصنوعی کمتر آب می‌روند؟
الیاف مصنوعی مثل پلی‌استر یا نایلون، از پلیمرهای نفتی ساخته می‌شوند که برای پایداری و دوام طراحی‌شده‌اند. این پلیمرها بخش‌های بلوری بیشتری دارند که مثل اسکلت داخلی عمل کرده و از چروک شدن جلوگیری می‌کنند.
به‌علاوه، دانشمندان نساجی در حال کار و تولید پارچه‌هایی هستند که در برابر آب‌رفتگی مقاوم باشند که برخی از این نوآوری‌های امیدبخش شامل نخ‌های ترکیبی طبیعی و مصنوعی است.
محققان دیگری هم بر روی پلیمرهای حافظه‌دار کار می‌کنند؛ پلیمرهایی که در واکنش به گرما یا آب، می‌توانند شکل خود را تغییر داده یا به حالت قبلی برگردند. این فناوری با پارچه‌های کشسان (مثل اسپندکس در لباس‌های ورزشی) که صرفاً خاصیت ارتجاعی دارند، متفاوت است.

چگونه لباس آب‌رفته را نجات دهیم؟
اگر لباس محبوبتان آب رفته ، می‌توانید این روش ساده را برای بازیابی‌اش امتحان کنید:
حدود یک قاشق غذاخوری نرم‌کننده مو یا شامپو بچه در هر یک لیتر آب ولرم ریخته و لباس را به‌آرامی در این مخلوط بخیسانید. سپس پارچه را به‌دقت بکشید تا دوباره به حالت اولیه برگردد و آن را به‌صورت صاف یا با کشش ملایم خشک کنید (مثلاً با گیره روی بند رخت یا رک خشک‌کن).

با توجه به اینکه نرم‌کننده‌ها حاوی موادی به نام سورفکتانت‌های کاتیونی هستند که موقتاً الیاف را لغزنده و انعطاف‌پذیر کرده و امکان کشیده شدن دوباره پارچه را فراهم می‌کنند، این روش احتمالاً مؤثر خواهد بود. البته باید در نظر داشته باشید که این شیوه نمی‌تواند آب رفتن‌های شدید پارچه‌ها را جبران کند؛ اما در اکثر موارد لباس را به‌اندازه‌ای که دوباره قابل‌پوشیدن باشد احیا خواهد کرد.
منبع: sciencealert
۵۸۳۲۱