بادگیرها، میراث هوشمند تمدن ایرانی در شهرهای کویری خراسان رضوی

سردبیر پرس/خراسان رضوی اقلیم گرم و خشک شرق ایران، به‌ویژه در گستره خراسان رضوی، از دیرباز صاحب یکی از پیچیده‌ترین نمونه‌های تطبیق انسان با شرایط محیطی بوده است. میان فراز و فرود دمای روز و شب، کمبود رطوبت و شدت تابش خورشید، معماران ایرانی با بهره‌گیری از شناخت دقیق جریان‌های هوا، هندسه خورشید و رفتار حرارتی مصالح بومی، به مجموعه‌ای از راهکارهای اقلیمی دست یافتند که بادگیر یکی از درخشان‌ترین نمودهای آن است.

بادگیر در واقع محصول یک نگاه علمیِ سنتی است؛ نگاهی که بر پایه اصول ترمودینامیک طبیعی و مکانیک سیالات در بستر معماری عمل می‌کند، اما نه در قالب معادلات، بلکه در قالب تجربه‌ نسل‌ها. این سازه، همان‌گونه که بسیاری از پژوهشگران معماری اقلیمی اشاره کرده‌اند، می‌تواند به‌ منزله سیستم تهویه غیرفعال شناخته شود؛ سیستمی که با تغییر فشار هوا در ارتفاعات مختلف، جریانی پیوسته از هوای تازه تولید می‌کند و با استفاده از خاصیت تبخیر سطحی، دمای محیط داخلی ساختمان را کاهش می‌دهد.
اهمیت بادگیرها در خراسان رضوی به دلیل تنوع اقلیمی این منطقه دوچندان است؛ از دشت‌های گرم و خشک گناباد تا ارتفاعات نیمه کویری تربت‌حیدریه، ویژگی‌های باد، رطوبت و تابش متفاوت‌اند و همین تفاوت‌ها به اشکال گوناگون بادگیر منجر شده‌اند. این سازه نه‌ تنها تلاش برای آسایش حرارتی را بازتاب می‌دهد، بلکه نوعی احترام به طبیعت و اقتصاد انرژی را نیز در ذات خود دارد؛ زیرا برخلاف سیستم‌های مدرن تهویه، نه انرژی مصرف و نه آلودگی ایجاد می‌کند.
این پژوهشگر حوزه معماری و مرمت بناهای تاریخی، گفت: در نگاه علمی امروز، مطالعه بادگیرها دیگر صرفاً جنبه‌ تاریخی ندارد، بلکه به‌ عنوان الگوی طراحی پایدار و اقلیم‌محور ارزشمند است.
احسان فخرایی، با تأکید بر اهمیت شناخت و حفاظت از بادگیرهای مناطق کویری کشور، افزود: بادگیرها نماد تمدن سازگار با طبیعت‌اند؛ آنچه امروز در یزد، گناباد، طبس، کرمان و دیگر شهرهای کویری دیده می‌شود، ادامه میراثی هوشمندانه است که از هزاران سال پیش در سرزمین ایران شکل گرفته است.

وی اظهار کرد: هر چند منابع تاریخی دقیقی از نخستین مکان احداث بادگیر در دست نیست، اما نوشته‌های سفرنامه‌نویسان قرون وسطی نشان می‌دهد که بیشترین تمرکز این سازه‌ها در شهرهای گرم و خشک شرق و جنوب ایران دیده می‌شده است. در تمام این مناطق، بادگیرها پاسخی به معضل گرما، خشکی و کمبود آب بوده‌اند و هم‌زمان با کاریز و خانه‌های گنبدی، مثلثی از تمدن اقلیمی ایران را شکل داده‌اند.
این پژوهشگر حوزه معماری و مرمت بناهای تاریخی، گفت: سه عنصر یعنی کاریز، بادگیر و خانه‌های گنبدی به‌صورت هم‌زمان در شرق ایران توسعه یافتند. کاریز وظیفه تأمین آب را داشت، بادگیر هوا را خنک می‌کرد و شکل گنبدی خانه‌ها به‌خوبی مانع تجمع گرما در فضای داخلی می‌شد.
وی افزود: در خراسان رضوی، وجود هم‌زمان این سه در بافت‌های قدیمی شهر گناباد یا مناطق جنوب کاشمر را می‌توان دید. هنوز خانه‌هایی وجود دارند که بادگیر آن‌ها بر فراز حوض‌خانه نشسته و از کاریز زیرزمینی آب دریافت می‌کنند. این ساختارها هم جنبه فنی دارند و هم زیبایی‌شناختی؛ زیرا ترکیب دقیق هندسه با عملکرد را به نمایش می‌گذارند.
فخرایی با ابراز نگرانی از وضعیت فعلی بادگیرها در خراسان رضوی گفت: در سال‌های اخیر با توسعه سریع ساختمان‌سازی مدرن، بسیاری از بادگیرهای قدیمی یا تخریب شده‌اند یا بدون مرمت رها شده‌اند. تعداد انگشت‌شماری از آنان باقی مانده که اغلب در گناباد و بجستان به چشم می‌خورند. فرسایش مصالح، نفوذ رطوبت و عدم توجه به مرمت اصولی تهدید جدی برای این آثار است.
باید پروژه‌های علمی و فرهنگی برای حفظ این میراث آغاز شود. مرمت بادگیرها تنها یک کار زیباسازی نیست، بلکه حفظ بخشی از هویت اقلیمی است. معماران قدیمی، بدون هیچ فناوری مدرن، راهکاری کاملاً پایدار برای زندگی در شرایط سخت ارائه داده بودند. امروزه که بحران انرژی و گرمایش جهانی موضوعی حیاتی است، مطالعه عملکرد بادگیرها می‌تواند الهام‌بخش طراحی‌های جدید در شهرهای گرم امروز باشد.
این کارشناس معماری تأکید کرد: دانشگاه‌ها و مدارس معماری باید درس‌هایی درباره معماری اقلیمی منطقه‌ای از جمله بررسی بادگیرها در خراسان رضوی را به برنامه آموزشی خود اضافه کنند. امروز جوانان ما بیشتر با سازه‌های بتنی و شیشه‌ای آشنا هستند، اما کمتر می‌دانند که معماری بومی ایران چگونه با اقلیم تعامل داشته است. اگر این شناخت دوباره زنده شود، می‌توان انتظار داشت که خانه‌های آینده، هم زیبا و هم سازگار با محیط باشند.
وی یادآور شد: به‌طور خاص در شهرهای جنوب خراسان رضوی، بادگیرها نه‌فقط ابزار فنی بلکه بخشی از منظر فرهنگی‌اند. در برخی محله‌ها، قرارگیری بادگیرها در جهات مختلف به گونه‌ای بود که منظری متوازن از خطوط عمودی در افق ایجاد می‌کرد. از همین رو، بادگیرها علاوه بر نقش عملکردی، جنبه هویتی برای شهرها داشتند.
بادگیرها تنها بقایای تاریخی نیستند
بادگیرها تنها بقایای تاریخی نیستند. آن‌ها پیام‌آور روش زندگی سازگار با طبیعت‌اند؛ شیوه‌ای از تفکر که باید دوباره در معماری معاصر ایران احیا شود. حفظ و بازسازی بادگیرهای خراسان رضوی می‌تواند گامی برای بازگرداندن روح بومی به شهرهایی باشد که در سال‌های اخیر از هویت تاریخی خود دور شده‌اند.
 ابوالقاسم رشیدی یکی از معماران قدیمی، با بیان اینکه در شرق ایران و به‌ ویژه استان‌های مرکزی و جنوبی خراسان رضوی، بادگیرها به‌ صورت سازه‌هایی متناسب با جهت و شدت باد مطلوب طراحی شده‌اند، توضیح داد: در مناطق گرم و کم‌باران خراسان رضوی مانند گناباد، خواف، بجستان، کاشمر و تربت‌حیدریه، معماران گذشته شناخت دقیقی از جریان‌های باد داشتند. آنان با آزمون و خطا و تجربه نسل‌ها تشخیص داده بودند که نسیم خنک شبانه از سمت شمال شرق تا جنوب غرب در فصل تابستان بیش از هر باد دیگر قابلیت تهویه دارد. بر همین اساس، دهانه‌های بادگیرها را دقیقاً رو به همین جهت می‌ساختند تا هوای سردتر به داخل فضاها هدایت شود.
وی با اشاره به تنوع شکل بادگیرها در خراسان رضوی گفت: در شهرهایی با بادهای تند و گردوخاکی مانند گناباد، بادگیرها کوتاه‌تر و چند دهانه بودند تا فشار هوا تعادل بیشتری داشته باشد، در حالی که در کاشمر یا خواف، بادگیرها بلند با سطح مقطع مستطیلی ساخته می‌شدند تا بتوانند جریان باد را از ارتفاع به پایین هدایت کنند. از نظر هندسی، طراحی آن‌ها به شکلی انجام می‌شد که کمترین تبادل حرارت با هوای گرم بیرون و بیشترین عبور جریان خنک را ممکن سازد.

این معمار قدیمی درباره نحوه عملکرد این سازه‌های سنتی توضیح داد: بادگیر اساساً با استفاده از نیروی طبیعی جریان هوا کار می‌کند. دهانه بادگیر هوای بیرون را به داخل مکش می‌کند، در مسیر عبور، هوا از روی حوضچه‌ای پر از آب می‌گذرد و از طریق تبخیر سطحی، دمای خود را پایین می‌آورد. سپس این هوای خنک در کانال‌های داخلی به اتاق‌های زیرین هدایت می‌شود و محیطی مطبوع پدید می‌آورد از این رو، بدون مصرف برق یا سوخت، تهویه طبیعی در خانه‌ها برقرار می‌شد.
وی ادامه داد: در ساخت بادگیرهای خراسان رضوی معمولاً از مصالح بومی چون خشت، آجر و گل استفاده می‌شد تا انتقال حرارت به حداقل برسد. سازندگان گذشته از تجربه‌ای استادانه در استفاده از ملات آهک برای جلوگیری از رطوبت اضافی بهره می‌گرفتند. بدنه‌ها ضخیم بودند تا در روز گرما را جذب و در شب به آرامی آزاد کنند. حتی برخی بادگیرها دارای شبکه‌های چوبی داخلی بودند تا گردش هوا کنترل شود.
رشیدی خاطرنشان کرد: گرچه شهر یزد معمولاً به عنوان نماد بادگیرهای ایران شناخته می‌شود، اما در خراسان رضوی نیز نمونه‌های قابل توجهی از بادگیرها وجود دارد که از ارزش فرهنگی و مهندسی بالایی برخوردارند. به‌ ویژه در گناباد، خواف و تربت‌حیدریه، بادگیرهایی کهن در بناهای مسکونی و آب‌انبارهای عمومی دیده می‌شود. متأسفانه بخشی از این آثار به مرور زمان و در اثر بی‌توجهی تخریب شده‌اند.
اجرای برنامه‌های ملی برای ثبت بادگیرهای مناطق کویری در فهرست آثار ملی، مرمت علمی و تبدیل بخشی از آن‌ها به فضاهای آموزشی و گردشگری از جمله اقداماتی است که می‌تواند مانع فراموشی این میراث ارزشمند شود.
اگر نسل امروز دریابد که بادگیر با ساده‌ترین ابزار، نقش مهمی در خنک‌سازی و آرامش ساکنان داشته است، شاید نگاه ما به انرژی، ساختمان و محیط‌زیست نیز تغییر کند. بادگیر نماد دانش مردمی است، دانشی که باید پاس داشته شود و به آیندگان منتقل گردد.
انتهای پیام