در رونمایی «دانشنامۀ اسلامیکا» چه گذشت؟

در شبِ «دانشنامۀ اسلامیکا» از ویژگی‌های این دانشنامه و ضرورت و اهمیت آن سخن گفته شد.

به گزارش سردبیر پرس، نهصدودپانزدهمین شب از سلسلۀ شب‌های مجلۀ بخارا با همکاری مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی و مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی لندن، به «دانشنامۀ اسلامیکا» اختصاص یافت که عصر یکشنبه، دوم آذر در تالار امیرالمؤمنینِ مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.
دانشنامۀ جهانی
در ابتدای این مراسم، «کاظم موسوی بجنوردی»، رئیس مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی سخن گفت:  از حدود هشتاد سال پیش شماری از بزرگان فرهنگ ما آرزو داشتند دائره‌المعارفی به سبک و سیاق نوین و آکادمیک و به‌خصوص شبیه دائرهالمعارف اسلام چاپ لیدن برای ایران و اسلام به زبان فارسی تألیف و منتشر شود. گرچه کوشش‌هایی صورت گرفت، اما شرایط چندان مناسب تحقق آن آرزوی بلند نبود. حتی کوشش‌ها برای ترجمۀ کامل دائره‌المعارف اسلام چاپ لیدن هم به سرانجام نرسید. به‌هرحال آن آرزو جامۀ عمل نپوشید یا در حد ابتدایی باقی ماند، با آن‌که شرایط و سطح علمی در روزگار ما با آن دوره به‌هیچ‌وجه قابل قیاس نیست.
رئیس مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی افزود: پس از پیروزی انقلاب این توفیق حاصل شد که با تأسیس مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و تدارک کمابیش همۀ شرایط از جمله کتابخانۀ غنی و جامع برای مطالعه و پژوهش در موضوعات مربوط به تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران و اسلام و از همه مهم‌تر، همکاری استادان بنام و ممتاز کشور، آن آرزو هرچه بیشتر به تحقق نزدیک شد.
او بیان کرد: فکر ترجمۀ دائره‌المعارف به عربی و انگلیسی کمابیش با زمان تأسیس این مرکز و انتشار دائره‌المعارف هم‌زمان بوده است. نخستین کوشش در این راه به همت زنده‌یاد پروفسور جان کوپر صورت گرفت و ۱۲۰ مقاله به انگلیسی ترجمه شد. ولی ناگفته پیداست که ترجمه و انتشار چنین مجموعۀ عظیمی به تشکیل سازمان و سازوکار خاصی نیاز دارد و ادامۀ کار به‌ صورت مقبول در جهان از هر جهت به برنامه‌ریزی جامع و پیگیری‌های دقیق و تخصیص بودجه و محاسبات مالی نیاز دارد.
موسوی بجنوردی خاطرنشان کرد: خوشبختانه مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی لندن که خدمات فرهنگی درخشان آن چشم‌گیر بوده است، در این راه پیش‌قدم شد و نخستین اقدامات برای ترجمۀ دائرهالمعارف به انگلیسی از سال ۱۳۸۲ به مدیریت جناب آقای دکتر احمد پاکتچی صورت گرفت و پیش رفت. جلسات متعددی برای بررسی موضوعات گوناگون بین ویراستاران لندن و تهران برقرار شد. اکنون از هر جهت موجب خرسندی است که اسلامیکا در سلسلۀ انتشارات پرسابقۀ بریل منتشر می‌شود. 

توجّه خاص به تشیّع، سنّت‌ها و شاخه‌های مختلف آن
در ادامۀ این مجلس، سخنرانی تصویری «فرهاد دفتری»، رئیس مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی لندن، سرویراستار دانشنامۀ اسلامیکا و عضو شورای عالی علمی مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی پخش شد.
او در سخنان خود با اشاره به همکاری مستمر بین مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی در لندن با مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی در سخنانی گفت: برای درک و ارزیابی بهتر اهمیت این دائره‌المعارف که از ویژگی‌های بارز آن توجه خاص به تشیع، سنت‌ها و شاخه‌های مختلف آن است، نیاز است زمینه‌ای فراهم شود. شرق‌شناسان در غرب تقریباً از قرن نوزدهم به بعد به متون خطی اسلامی دسترسی پیدا کردند. این متون عمدتاً توسط مؤلفان اهل سنت نوشته شده بودند و به‌همین ‌خاطر آن‌ها هم تفاسیر و تعابیر اهل سنت را به‌عنوان راست‌کیشی پذیرا شدند و تمام تعابیر و جوانب تشیع و شاخه‌های آن را به حاشیه راندند. البته در خود جهان اسلام هم وضعیت مشابهی پدیدار شده بود به‌طوری‌‎که هنوز هم در اکثر کشورهای مسلمان به‌جز ایران، عراق و یکی دو کشور دیگر، به اسلام عمدتاً از دیدگاه‌های اهل سنت نگریسته می‌شود. تحت چنین شرایط و برخلاف این روش‌ها، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی در راستای رفع این کمبودها از ابتدا سعی بر آن داشته است که به اسلام فقط از دید اعراب و اهل سنت توجه نکند بلکه جهان‌بینی وسیع‌تری را اعمال کرده و اسلام را در تمام مناطقی که این دین پیروانی داشته و با تعابیر متفاوت آن مورد بررسی قرار دهد.
دفتری بیان کرد: همچنین دائره‌المعارف بزرگ سهم ملل مختلف به‌خصوص ایرانیان را در پیش‌برد تمدن اسلامی مورد شناسایی قرار داده و نیز به‌جای آن‌که تشیع را به حاشیه براند، آن را به یکی از محورهای اصلی اسلام تبدیل کرده است به‌طوری‌که خود تشیع و نیز شاخه‌های مختلف آن را پیوسته مطمح نظر قرار می‌دهد. این برداشت با اصول و روش‌های تحقیقاتی مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی نیز که معتقد به تکثر و تنوع در تعبیر و تفسیر از اسلام است، هم‌سو بوده است. به‌همین‌ خاطر مؤسسۀ ما همکاری با مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی را به عهده گرفت تا ترجمۀ ویرایش‌‎شده و از بعضی جهات خلاصه‌ترشدۀ دائره‌المعارف بزرگ اسلامی را به زبان انگلیسی با عنوان Encyclopaedia Islamica با سرویراستاری مرحوم ویلفِرْد مادِلونگ و بنده منتشر کند که متأسفانه پس از درگذشت ایشان در اوایل سال ۲۰۲۳، بنده رأساً این مسئولیت را برعهده گرفتم.
رئیس مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی لندن در پایان گفت: برنامۀ همکاری ما با مرکز دائره‌المعارف این است که اسلامیکا در ۱۶ جلد اصلی و یک یا دو جلد تکمیلی به اتمام برسد که تابه‌حال هفت جلدِ آن را توسط انتشارات بریل (Brill) واقع در هلند، که مؤسسۀ انتشاراتی معتبر با سابقۀ ۳۴۰ ساله و دارای شهرت جهانی در انتشار آثار مرجع است، به چاپ رسانده‌ایم. امید است که مجلدات باقی‌مانده را هم به همان شکل و شیوه‎ای که هفت جلدِ نخست را انتشار دادیم، به پایان برسانیم.
کارِ دسته‌جمعی فضلایِ ایران در دیارِ غرب
سپس «علی دهباشی»، مدیر مجلۀ بخارا متن یادداشت زنده‌یاد «ایرج افشار» به‌مناسبت انتشار جلد نخست دانشنامۀ اسلامیکا که به‌دلیل درمان بیماری و سفر خارج از کشور، امکان حضور در مجلس رونمایی آن را که پنجم آبان ۱۳۸۷ برگزار شد، نیافته بود، خواند.

متمایز با دائره‌المعارف‌های استشراقی
در ادامه فیلم سخنرانی «احمد پاکتچی»، مشاور ارشد دانشنامۀ اسلامیکا در تهران، مدیر بخش علوم قرآنی و عضو شورای عالی علمی مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و سفیر ایران در یونسکو به سمع و نظر حاضران رسید.
او گفت: انتشار جلد هشتم دانشنامۀ اسلامیکا نویدی است از استمرار فعالیت در حوزۀ انتشار نسخۀ انگلیسی دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و طلیعۀ امیدی است که این حرکت بزرگ فرهنگی با وجود همۀ موانع رو به جلوست و امیدوارم بر سرعت انتشار آن نیز افزوده شود تا همگان در سرتاسر جهان این امکان را داشته باشند که از این ذخیرۀ فرهنگی استفاده کنند.
پاکتچی افزود: بارها دربارۀ اهمیت این ترجمه و سختی‌های این کار و اینکه چقدر طول کشیده تا مرکز بتواند امکاناتی و گروهی را فراهم کند تا ظرفیت انجام این کار عظیم را داشته باشند، صحبت شده است. اما نکته‌ای که کم‌تر به آن پرداخته شده این است که وجه امتیاز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی به انگلیسی نسبت به دائره‌المعارف‌های رقیب چیست. می‌دانیم که دائره‌المعارف اسلام ۱ و ۲ و البته ۳ که در دست تهیه است و همچنین دربارۀ اسلام معاصر، دائره‌المعارف اسپوسیتو را داریم که به انگلیسی تألیف و منتشر شده‌اند و در اختیار مخاطبان است و دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و ترجمۀ انگلیسی آن باید خلأیی را پر کند که آن‌ها قادر به پر کردنش نیستند و باید پرسید چه دستاوردی در اسلامیکا وجود دارد که انتظار داشته باشیم پرکنندۀ خلأ دائره‌المعارف‌های رقیب باشد. آن چیزی که این موضوع را جذاب‌‎تر می‌کند ناشر نسخۀ انگلیسی دائره‌المعارف بزرگ اسلامی یعنی مؤسسۀ معتبر و قدیمی بریل در لایدن هلند همان ناشری است که سه دائره‌المعارف اسلام  در اروپا را چاپ کرده و می‌کند.
مشاور ارشد دانشنامۀ اسلامیکا در تهران افزود: ویژگی‌هایی هست که دائره‌المعارف ما را از دائره‌المعارف‌هایی که با محوریت اسلام و تمدن اسلامی نوشته شده‌اند، متمایز می‌کند. یکی آن است که دائره‌المعارف بزرگ اسلامی جز این‌که در یک کشور اسلامی نوشته می‌شود و مؤلفان آن مسلمان و اکثراً شیعه هستند، ما بی‌طرفی در مبانی علمی، مبانی شناختی، روش‌شناسی و شیوۀ تدوین مقالات را مشاهده می‌کنیم که اعتبار آن را تضمین می‌کند و به بیان دیگر از دو افراط و تفریط فاصله گرفته‌ایم؛ افراط در علم‌گرایی قرن نوزدهمی و افراط در نوعی نگاه پوزیتیویستی به همۀ موضوعات و از سوی دیگر تفریط ناشی از تعصب نویسندگان -یعنی در حد توان- را نمی‌بینیم و همین استقبال عمومی در جهان تأییدی است که مرکز در برقراری تعادل و گریز از افراط و تفریط موفق بوده است.
سفیر ایران در یونسکو بیان کرد: آنچه این دائره‌المعارف را متفاوت می‌کند این است که نویسندگان آن غالباً ایرانی‌ و مسلمان‌اند و فرهنگ ایرانی و اسلامی را می‌شناسند و با آن زیسته‌اند و از منظر درونی به فرهنگ ایرانی و اسلامی نگاه می‌کنند و این در حالی است که این نگاه درونی و متعصبانه نیست. داشتن چنین نگرشی امتیاز بسیار بزرگی است که می‌تواند مقالات این دائره‌المعارف را ارزشمند کرده و این اتفاق افتاده و این ارزش را جهانیان دیده‌اند و به رسمیت شناخته‌اند و همین توانسته آن را از دائره‌المعارف‌های رقیب متمایز کند؛ دائره‌المعارف‌هایی که متأسفانه بیش‌تر –و نه همه- توسط مستشرقانی نوشته شده‌اند که نگاه بیرونی به اسلام دارند و در عین حال که تلاش کرده‌اند از نظر روش‌شناسی، مطالعۀ علمی دقیقی داشته باشند اما نباید فراموش کرد که نگاه آن به فرهنگ و تمدن اسلامی از بیرون است و این متمایزکننده‌ترین ویژگی اسلامیکاست و این انگیزه را برای بریل هم به‌‎وجود آورده که در عین ناشر آن دسته از دائره‌المعارف‌های استشراقی بودن، ناشر اسلامیکا هم باشد.
مدیر بخش علوم قرآنی مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی تأکید کرد: ضمناً وقتی دربارۀ نگاه از درون به تمدن اسلامی و پرهیز از تعصب در مواجهه با این موضوعات صحبت می‌کنیم، فقط این نیست که موقع نوشتن و در استفاده از قلم و کلمات دقت کنیم تا این ویژگی‌ها محفوظ باشد بلکه دائره‌المعارف‌ها ترکیبی از جهان‌بینی، مجموعه‌ای از ارزش‌های اخلاقی و مجموعه‌‎ای از روش‌ها هستند که متدلوژی آن دائره‌المعارف را تشکیل می‌دهند. دائره‌المعارف  بزرگ اسلامی و ترجمۀ آن به انگلیسی از این چند نظر منحصربه‌فرد است و جهان‌بینی، نظام ارزشی و زبان و ادبیات مختص خود را دارد. بر این اساس است که همگان قدر این محصول فرهنگی ارزشمندی را که ایران بزرگ به جهانیان عرضه کرده می‌دانند و چه خوب که خودمان هم قدر این تحفۀ ارزشمند را بدانیم و همین دانستن قدر، چراغ راه ما باشد تا در آینده سعی کنیم دقت بیش‌تری کنیم و بیش‌تر از این داشتۀ بزرگ مردم ایران حفاظت و پاسداری کنیم.
لزومِ نگارشِ دانشنامه‌های تخصصی در عصرِ طوفانِ اطلاعات
در ادامه گزارش روابط‌عمومی مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی آمده است: سخنران بعد، «یونس کرامتی»، مدیر بخش علوم و عضو شورای عالی علمی مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و عضو هیئت علمی پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران بود که با نقل قولی از سموئل جانسون، یادآور شد که نگارش آثار مرجع و از جمله دانشنامه‌نگاری، از قدرناشناخته‌ترین امّهات فرهنگ بشری است. آثار داروشناسی دورۀ اسلامی، از جمله کهن‌ترین دانشنامه‌های تخصصی در حوزۀ تمدن اسلامی به شمار می‌روند که ساختار آن‌ها همان است که امروزه در دانشنامه‌های تخصصی دیده می‌شود. واژۀ دانشنامه نیز در زبان فارسی گویا نخستین بار در عنوان دانشنامۀ علایی برای اطلاق بر یک اثر به کار رفته است که البته این اثر نه یک دانشنامه به تعریف امروزی، که اثری چنددانشی است.
او افزود: سابقۀ نگارش دانشنامه درباره یک دین خاص، یعنی کاری شبیه به دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و ترجمۀ آن Encyclopaedia Islamica، به آغاز سدۀ بیستم میلادی بازمی‌گردد که نگارش دانشنامه‌هایی دربارۀ هریک از سه دین بزرگ ابراهیمی با فاصله‌ای اندک آغاز شد: دائرهالمعارف یهود/ The Jewish Encyclopedia (۱۹۰۱-۱۹۰۶)، دائرهالمعارف کاتولیک/ Catholic Encyclopedia (۱۹۰۵-۱۹۱۲) و دائره‌المعارف اسلام/ Encyclopedia of Islam (۱۹۱۳-۱۹۳۶). البته سابقۀ اسلام‌شناسی در شهر لایدن (محل استقرار انتشارات بریل، ناشر Encyclopaedia Islamica) به ۱۶۲۹ میلادی بازمی‌گردد که یاکوپ گولیوس گنجینه‌ای شگرف از دست‌نویس‌های عربی را در موضوعات مختلف با نفقۀ دانشگاه لایدن از قاهره و استانبول خرید و به کتابخانۀ این دانشگاه آورد.
مدیر بخش علوم مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی ادامه داد: ناظر به دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و به‌ویژه ترجمۀ انگلیسی آن، رویکردی از سوی برخی وجود دارد که نگارش «دانشنامه‌ای تخصصی دربارۀ اسلام» را، سنتی غربی و دنبالۀ دیدگاه‌های خاورشناسانه و برای آشنایی غربی‌ها با اسلام می‌انگارند و گمان دارند که پیروی از این سنت برای ما_  که خود در این تمدن زندگی می‌کنیم _ درست نیست. اما این عزیزان به آنچه دربارۀ سنت دانشنامه‌نگاری دربارۀ ادیان بزرگ گفته شد توجه نداشته‌اند. چون این سنت صرفاً نگاهی از بیرون به یک فرهنگ غریبه نیست و آن‌ها دربارۀ ادیان رایج در غرب نیز همین کار را کرده‌اند و اتفاقاً کوتاهی ما آن بوده است که پیش از این دربارۀ فرهنگ اسلامی چنین نکرده‌ایم.
کرامتی تأکید کرد: پرسشی که پیش می‌آید این است که در عصر طوفان اطلاعات و رواج وب و آسانی دست‌یابی به داده‌ها، آیا دانشنامه‌نگاری کاری زائد نیست؟ پاسخ را می‌توان با نگاهی به بازار بین المللی کتاب دریافت. همین حالا در روزآمدترین موضوعات علمی (مانند پزشکی و مهندسی) همچنان و به‌صورت پیوسته دانشنامه‌هایی تخصصی در جهان منتشر می‌شود در حالی که این موضوعات را می‌توان به سادگی در اینترنت یافت. اما مشکل این جاست که برای پی بردن به صحت و سقم آن‌چه در اینترنت یافت می‌شود نیاز به مأخذی معتبر است. دست کم دربارۀ مطالب مرتبط با فرهنگ اسلامی با اطمینان بسیار می‌توان گفت که بسیاری از محتوای یافت‌شده در اینترنت، مغشوش و مغلوط یا دست کم آمیزه‌ای از درست و نادرست و در بسیار مواقع دارای اشتباهاتی فاحش  و صحت‌سنجی آن برای مخاطبان کاری سخت دشوار و گاه ناممکن است. در چنین شرایطی نگارش دانشنامه‌ای تخصصی در این موضوعات، به‌عنوان مبنای سنجش محتوای وب، بیش از پیش ضرورت می‌یابد.
او اظهار کرد: در موضوعات پرمخاطب در دانشنامه‌های آنلاینی چون ویکی‌پدیای انگلیسی، مطالب نادرست کمتر مجال خودنمایی می‌یابند؛ زیرا متخصصان پرشمار این‌گونه موضوعات خیلی زود هرگونه اشکال در مقالات برخط را مشاهده و گوشزد می‌کنند. اما در موضوعاتی که متخصصان آن اندک است، به‌ویژه در مورد فرهنگ اسلامی، طبعاً این فرایند، چندان که باید، رخ نمی‌دهد و بسیاری از مطالب مغلوط در اینترنت در دسترس عموم می‌ماند. اما آیا هوش مصنوعی که امروزه چارۀ هر چیز انگاشته می‌شود می‌تواند این را نیز چاره کند. پاسخ آنکه: هوش مصنوعی نیازمند فرایندی است موسوم به «خودآموزی» که این خودآموزی نیز سخت به محتوای منتشر شده در اینترنت بستگی دارد و همچنان که گفته شد آن محتوا چندان که باید شایان اعتماد نیست. پس آموزش نیز چنان که و باید و شاید نخواهد بود. نتیجه آن که پاسخ‌های هوش مصنوعی شاید بسیار شکیل و مستدل به نظر آیند اما در حوزه‌های مرتبط با فرهنگ اسلامی، به‌دلیل اندکی داده‌ها و از آن مهم‌تر عدم صحت‌سنجی آن‌ها، آموزش غالباً نادرست یا نادقیق و در نتیجه پاسخ‌ها نیز غالباً گمراه‌کننده است. همۀ این‌ها ما را بیش از پیش به لزوم نگارش دانشنامه‌هایی تخصصی در این حوزه وا می‌دارد.
ویرایش، تلخیص، تکمیل و به‌روزرسانی
آخرین سخنران که فیلم سخنرانی‌اش برای حاضران به نمایش درآمد، «رضا شاه‌کاظمی»، مدیر علمی ویرایش و ترجمۀ دانشنامۀ اسلامیکا بود.
او گفت: باید ابتدا بگویم اسلامیکا صرفاً ترجمه‌ای از دائره‌المعارف بزرگ اسلامی نیست. فرآیندی است که در آن پس از آن‌که مقالات برای ترجمه انتخاب می‌شوند، مراحلی از ویرایش اعم از تلخیص یا به‌روز کردن برای هر مقاله انجام می‌شود. در این فرآیند، به ویرایش اصطلاحات پیچیده توجه خاص می‌شود و محتوای مقالات براساس تحقیقات و پژوهش‌های جدید به‌روز می‌شود و منابع کتاب‌شناسی که احتمالاً در دسترس نویسندگان اصلی مقالات در ایران نبوده‌اند به فهرست مآخذ اضافه می‌شوند.
شاه‌کاظمی افزود: گروهی از ویراستاران و مترجمان خوب در این پروژه مشغول‌به‌کارند ازجمله آقایان شهرام خداوردیان و مهران نوری در تهران که هردو از ویراستاران باتجربه و توان‌مند این پروژۀ مهم هستند و سال‌ها به‌صورت پیگیر برای این کار مهم وقت گذاشته‌اند. پس از پایان مراحل کار ترجمه و ویرایش، همۀ مقالات زیر نظر دکتر فرهاد دفتری در سطح بسیار عالی بررسی و بازبینی می‌شوند.
مدیر علمی ویرایش و ترجمۀ دانشنامۀ اسلامیکا ادامه داد: اکنون قصد دارم توجه شما را به شماری از مقالات مهم جلد هشتم اسلامیکا جلب کنم؛ یکی از مقالات مهم منتشرشده، مقالۀ حافظ شیرازی است که ۷۰ صفحه از جلد هشتم اسلامیکا را به خود اختصاص داده است و شامل ۱۶ قسمت به قلم مؤلفان مختلف ایران است. علاوه‌بر ترجمۀ تمام قسمت‌های مقالۀ چاپ‌شده در دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، دکتر محمد عیسی وِیلی، ضمن ترجمه، بخش‌هایی را جهت توضیحات بیش‌تر به این مقاله افزوده است. به‌جز تعداد اندکی از ترجمه‌های انگلیسی، بقیه ترجمه‌های ابیات نقل‌شده از دیوان حافظ که مجموعاً ۴۰ بیت را شامل می‌شوند، همگی ترجمۀ ایشان هستند. بخش هشتم این مقاله، حافظ و مکتب عشق، در دائره‌المعارف فارسی نیست و به‌طور کامل نوشتۀ دکتر وِیلی است، با اقتباس از پاراگرافی از دکتر اصغر دادبه که از بخش دیگری از مقاله وام گرفته شده است.
او ادامه داد: نمونۀ دیگری از این دست در جلد هشتم، مقالۀ حق است که یکی از ویراستاران ارشد ما، استیون هرتن‌استاین، بخش کاملی را درخصوص ابعاد باطنی به آن افزوده است. هرتن‌استاین این پژوهش را در پنج‌بخش و حدود شش‌هزار کلمه در باب فهم صوفیه از این اصطلاح کلیدی به انجام رسانیده است. مقالۀ مهم دیگر در جلد هشتم اسلامیکا، مقالۀ امام حسین (ع) است که من به‌نوبۀ خود دو قسمت به این مقاله اضافه کرده‌ام که به اهمیت عرفانی امام حسین (ع) و نقش بسیار مهم حضرت زینب (س) می‌پردازد. در راستای این موضوع، به شعر معروف معین‌الدین چِشتی، مؤسس طریقۀ چِشتی اشاره می‌‎کنم:
شاه است حسین، پادشاه است حسین/ دین است‌ حسین‌، دین‌پناه است حسین
سر داد و نداد دست‌ در دست‌ یزید/ حقاً‌ که بنای لا اله است حسین
من سعی کردم نشان دهم تجسم امام حسین (ع) از حقیقت توحید با تحقق مقام عرفانی فنا در وجود او تجلی می‌یابد و نهایتاً تلاش کردم که بر اهمیت عرفانی قول حضرت زینب (س)؛ «مَا رَأَیْتُ إِلَّا جَمِیلًا» تأکید کنم.
در پایان این مجلس، از «شهرام خداوردیان»، مدیر و «مهران نوری»، دستیار دانشنامۀ اسلامیکا در تهران قدردانی و سپس جلد هشتم این دانشنامه رونمایی شد.

انتهای پیام