چاپ سیلک؛ هنری که میان چالش‌های صنعتی و رقابت دیجیتال هنوز نفس می‌کشد

سردبیر پرس/خراسان رضوی چاپ سیلک، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال کاربردی‌ترین تکنیک‌های چاپ دستی، همچنان در مرز میان آموزش دانشگاهی، صنعت و هنرهای تجسمی نقش‌آفرین است. با وجود ظرفیت‌های گسترده این روش در تولیدات هنری و صنعتی، فعالان این حوزه معتقدند کمبود زیرساخت‌های آموزشی، امکانات کارگاهی غیراستاندارد و رقابت فزاینده چاپ دیجیتال، جایگاه چاپ سیلک را با چالش‌های جدی روبه‌رو کرده است.

در ادامه گفت‌وگوی سردبیر پرس با سه تن از فعالان این عرصه را می‌خوانید که اهمیت، جایگاه، چالش‌های پیش‌رو، چشم‌انداز این صنعت در مشهد و ارائه راهکار برای ارتقاء جایگاه این هنر را تشریح کردند.
چاپ سیلک، قربانی کمبود کارگاه‌های استاندارد در دانشگاه‌ها
مسعود وزیری -مدیر گروه هنر موسسه آموزش عالی شاندیز- با بیان اینکه دانشگاه‌ها توجه کافی به لزوم تدریس تکنیک چاپ سیلک ندارند، اظهار کرد: برنامه‌ریزی آموزشی‌ دانشگاه‌ها بیشتر بر اساس محدودیت‌های موجود انجام می‌شود. در مشهد دانشگاه‌هایی داریم که تعداد زیادی دانشجو می‌پذیرد و درس «کارگاه چاپ» را با عنوان چاپ «سیلک‌اسکرین» ارائه می‌کند، در حالی ‌که کارگاه استانداردی برای آموزش این تکنیک ندارند و یک کارگاه چاپ سیلک نیز نیازمند چندین فضاست؛ فضای مجهز به میزهای کارگاهی، تاریکخانه برای خشک‌کردن شابلون‌ها، میز نور بزرگ در تاریکخانه برای انتقال طرح روی شابلون، فضایی برای شست‌وشو و خشک‌کردن و نهایتاً فضای چاپ با تهویه مناسب.
وی با تأکید بر اینکه چاپ سیلک یک روش سنتی و بسیار کارآمد برای انتقال تصویر، متن و اطلاعات روی سطوح مختلف است، ادامه داد: با توجه به اینکه مراحل چاپ سیلک نیاز به مهارت و فضای استاندارد دارند، هر کسی قادر به انجام آن نیست؛ هرچند برای همه جذاب است. در دانشگاه‌ها و هنرستان‌ها چاپ سیلک آموزش داده می‌شود و به دلیل جذابیت، در دوره‌های عمومی نیز ارائه می‌شود اما کمتر از پنج درصد هنرجویان و دانشجویان بعد از تمرین‌های کلاسی، این تکنیک را برای خلق آثار هنری حرفه‌ای دنبال می‌کنند. با این حال، به دلیل قابل‌حمل بودن کلیشه و امکان چاپ روی سطوح مختلف مانند کاغذ، مقوا، پارچه و … این روش نسبت به سایر شیوه‌های چاپی قدرت مانور بیشتری دارد.
این استاد دانشگاه به چالش‌های موجود در هنر چاپ سیلک اشاره و اظهار کرد: این روش در صنعت کاربرد گسترده‌ای دارد، اما با چالش‌هایی همراه است؛ ازجمله نیاز به فضای مناسب با تهویه استاندارد، گیره چاپ و تجهیزات لازم. به دلیل نوع رنگ‌ها، وجود هواکش قوی ضروری است و رنگ چاپ نیز باید با سرعت استفاده شود، چراکه در صورت توقف، ممکن است منافذ توری مسدود شده و لکه‌های سفید روی چاپ ایجاد شود. همچنین از مزیت‌های این روش، سرعت بالای کلیشه‌سازی است و در صورت تسلط بر مراحل، حتی با تجهیزات ساده نیز قابل اجراست. امکان انتقال تصاویر بسیار ریز و ظریف نیز از دیگر مزیت‌های این چاپ است، به شرط اینکه تصویرسازی مناسب باشد تا طرح در مرحله نوردهی به‌خوبی روی شابلون منتقل شود.

وزیری با اشاره به قابلیت اجرای چاپ سیلک بر سطوح مختلف، گفت: کلیشه‌های این روش قابل جابه‌جایی و نصب در موقعیت‌های گوناگون هستند و از انعطاف‌پذیری بسیار بالایی برخوردارند. با یک کلیشه می‌توان هزاران بار چاپ انجام داد یا آن را به ‌صورت دستی روی دیوار، زمین، میز و دیگر سطوح عمودی و افقی استفاده کرد. همین ویژگی، چاپ سیلک را به ابزاری مهم در تولیدات صنعتی و آثار هنری تبدیل کرده است. همچنین به دلیل قابل حمل بودن، هزینه مناسب، انعطاف‌پذیری بالا و امکان چاپ روی سطوح متنوع، این تکنیک هم برای مبتدیان و تازه‌کاران مفید است و هم در صنایع، به‌ویژه صنعت پوشاک، کاربرد گسترده‌ای دارد.
وی به مقایسه چاپ سیلک و دیجیتال اشاره و اظهار کرد: چاپ سیلک و چاپ دیجیتال دو فناوری کاملاً متفاوت هستند و در صنعت چاپ فاصله قابل توجهی از نظر ساختار، تجهیزات و کاربرد دارند. چاپ سیلک امروزه فقط به صورت دستی نیست؛ بلکه با دستگاه‌های نیمه‌اتوماتیک و تمام‌اتوماتیک نیز انجام می‌شود. فرآیند آن نسبتاً ساده‌تر، کم‌هزینه‌تر و انعطاف‌پذیرتر از چاپ دیجیتال است و تجهیزات مورد نیاز آن نیز بسیار ارزان‌تر تمام می‌شود. در مقابل، چاپ دیجیتال به‌ دلیل تنوع گسترده دستگاه‌ها و فناوری‌ها، امکان چاپ روی سطوح مختلف و ابعاد متعدد را فراهم می‌کند. یکی از مهم‌ترین مزیت‌های آن حذف کامل مرحله کلیشه‌سازی است؛ یعنی همان مرحله‌ای که در چاپ سیلک زمان‌بر و مهارت‌محور است. فناوری چاپ دیجیتال هر روز در حال رشد است و ماشین‌آلات جدید و روش‌های تازه‌ای معرفی می‌شود؛ در حالی ‌که چاپ سیلک تقریباً به بلوغ رسیده و تحول عمده‌ای در آن رخ نمی‌دهد. همین مسئله موجب شده کاربردها و سفارشات چاپ سیلک تا حدی تحت‌تأثیر چاپ دیجیتال قرار بگیرد و کاهش پیدا کند.
این مدرس و هنرمند چاپ سیلک افزود: رویکردهای زیست‌محیطی و دغدغه‌های توسعه پایدار نیز بر کاهش سفارشات چاپ سیلک بی‌تأثیر نبوده‌اند. بسیاری از فعالان محیط‌زیست تأکید دارند که باید استفاده از رنگ‌های مضر برای طبیعت کاهش پیدا کند؛ در حالی ‌که بخشی از رنگ‌های مورد استفاده در چاپ سیلک از این دسته‌اند. این موضوع، همراه با پیشرفت سریع چاپ دیجیتال، باعث شده چاپ دیجیتال در بسیاری از حوزه‌ها نقش رقیب جدی یا حتی تهدیدکننده داشته باشد. همچنین چاپ دیجیتال به دلیل سرعت بالا، تنوع، کیفیت مناسب و نبود محدودیت در تیراژ، برای بسیاری از سفارش‌ها انتخاب اول است اما چاپ سیلک در تیراژهای معقول و متوسط از نظر اقتصادی بسیار مقرون‌به‌صرفه‌تر است و هنوز در بخش‌هایی از صنعت و همچنین در چاپ‌های خاص، جایگاه خودش را حفظ کرده است.

وزیری با بیان اینکه آینده‌ چاپ سیلک در مشهد، نسبت به سایر شهرهای ایران، و ایران نسبت به دیگر کشورها، با مشکل مهمی مواجه است، اظهار کرد: اجرت چاپ سیلک به ‌طور قابل‌توجهی پایین است. این موضوع با توجه به پروسه‌ زمان‌بر و سختی که در ابتدا دارد به‌ویژه اگر کار به‌ صورت دستی انجام شود باعث فرسودگی نیروی انسانی می‌شود. طبیعتاً چاپچی بعد از مدتی کار کردن و دیدن این حجم از زحمت در برابر درآمد کم، احساس می‌کند می‌تواند در شغل دیگری درآمد بیشتری به دست آورد؛ بنابراین احتمال تغییر مسیرش وجود دارد. معمولاً کسانی در این کار می‌مانند که واقعاً درگیر این حرفه شده باشند وگرنه از نظر وقت، انرژی و هزینه‌ای که صرف می‌کنند، بازده مالی چندان رضایت‌بخشی ندارند.
وی با تأکید بر اینکه برای ارتقاء جایگاه چاپ سیلک، لازم است آموزش این تکنیک در یک فضای مناسب و با امکانات استاندارد ارائه شود، اظهار کرد: متأسفانه امروز بسیاری از افراد صرفاً از طریق فضای مجازی با این روش آشنا می‌شوند و بعد وارد حوزه آموزش می‌شوند. این علاقه‌مندی ارزشمند است، اما مشکل اینجاست که تجربه کافی پشت آن نیست. مدرس باید در آموزش خساست نداشته باشد؛ ولی متأسفانه برخی حتی ترکیب و ساخت لاک حساس را به هنرجویان یاد نمی‌دهند و لاک آماده در اختیارشان می‌گذارند. آموزش صحیح نیز تنها در فضایی ممکن است که تجهیزات لازم داشته باشد، تا کیفیت یادگیری و تجربه عملی هنرجو چند برابر شود.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: برای جذب علاقه‌مندان باید چاپ سیلک را در معرض دید عموم قرار داد؛ برگزاری نمایشگاه‌ها و جشنواره‌ها بهترین راه شناساندن این هنر به مردم است. همچنین می‌توان با برگزاری نمایشگاه آثار باکیفیت، نه صرفاً پروژه‌های دانشجویی، این تکنیک را جدی‌تر و حرفه‌ای‌تر به جامعه معرفی کرد. نمایشگاه‌ها نیز باید با آثار هنرجویان باسابقه‌تر برگزار شود تا هم سطح کیفی نمایشگاه بالا باشد و هم هنرجویان بدانند مسیر رشد چقدر طولانی و ارزشمند است. این بخش شاید ارتباط مستقیمی با جایگاه چاپ سیلک نداشته باشد، اما نشان می‌دهد که کیفیت ارائه و نمایش آثار، نقش مهمی در ارتقای این هنر دارد.
چاپ دیجیتال جهان سرعت است، اما سیلک جهان روح و عشق 
معصومه مقدم، یک جوان هنرمند و مدرس چاپ سیلک، با بیان اینکه آشنایی او با چاپ سیلک، گشودن پنجره‌ای تازه به جهان تصویر بود، اظهار کرد: بار نخست که دیدم نور چگونه طرح را بر جان شابلون می‌نشاند و رنگ چگونه لایه‌لایه روی سطح می‌خوابد، حس کردم با هنری روبه‌رو هستم که نفس می‌کشد، پویا و سرشار از خلاقیت است. این تجربه، همان چیزی بود که مرا جذب کرد و هر بار عمیق‌تر به دل این هنر کشاند.
وی با اشاره به اینکه سیلک برای او تنها یک تکنیک نبود، افزود: گفت‌وگویی بود میان دست و ماده و صبر و نتیجه. همین گفت‌وگو بود که مرا نگه داشت و اجازه داد که هر بار با نگاه تازه‌ای، به فرآیند چاپ نزدیک شوم. چاپ دیجیتال جهان سرعت است، اما سیلک جهان روح و عشق است، جایی که رنگ‌ها عمق دیگری پیدا می‌کنند و هر چاپ، گرچه تکرارپذیر است اما ردّی از یگانگی را با خود به همراه دارد. همچنین در چاپ سیلک، هنرمند تنها اجراکننده نیست، بلکه خودِ فرآیند فرصتی برای مکاشفه و خلق دوباره‌ جهان اطراف است. این تجربه، هنرمند را به سفری بی‌پایان در دنیای خلاقیت دعوت می‌کند و امکان می‌دهد هر اثر، هویت و روح خاص خود را داشته باشد.
این هنرمند و مدرس چاپ سیلک افزود: بزرگ‌ترین چالش من در حوزه تدریس چاپ سیلک، ایجاد تعادل میان آموزش دقیق و امکانات محدود است. چاپ سیلک هنری‌ست که جانش با تجربه و کار عملی گره خورده اما در فضای آموزشی همیشه با کمبودهایی روبه‌رو است؛ از تجهیزات استاندارد گرفته تا زمان کافی برای تمرین‌های فردی هر دانشجو. چالش دیگر، هدایت ذهن نسل امروز است؛ نسلی که به سرعت و نتیجه‌ فوری خو گرفته، در حالی ‌که چاپ سیلک با صبر و خطا جان می‌گیرد. دشوارترین بخش کار این است که در هر جلسه بتوانم میان پیچیدگی‌های فنی و ظرافت‌های هنری، نوری از اشتیاق و صبر در دل دانشجو روشن کنم؛ نوری که اگر شعله بگیرد، می‌تواند او را سال‌ها در مسیر این هنر نگه دارد و باعث شود تجربه‌ای واقعی از ارزش هنر دستی داشته باشد.

مقدم ادامه داد: به‌عنوان یک مدرس چاپ، همواره سعی کرده‌ام فضای کلاس تنها به آموزش اصول فنی و تکنیک محدود نشود. هدفم همیشه این بوده که کارها و فعالیت‌های دانشجویان رنگی از خلاقیت بی‌واسطه داشته باشد و بتواند در بازار و پروژه‌های حرفه‌ای، جای خود را پیدا کند. از این‌رو، به آن‌ها جسارت تجربه‌های جدید، مثل ترکیب متریال‌های متفاوت، استفاده از رنگ‌های نامتعارف، ورود به چاپ روی سطوح مختلف و ادغام سیلک با تکنیک‌های نوین داده‌ام.
وی با بیان اینکه خلق آثار با ابعاد متنوع و پروژه‌های واحد، مسیر بی‌چالشی نبوده است، تصریح کرد: گاهی شکستن چارچوب‌های مرسوم با مقاومت همراه است. بزرگ‌ترین ریسک من همین بوده که به جرقه‌های خلاق کلاس و گفتگوهایمان اعتماد کرده‌ام و اجازه داده‌ام راه‌های نرفته را تجربه کنند، حتی اگر مسیر مطمئن و تضمین‌شده نبوده باشد. هنر، بدون ریسک زاده نمی‌شود و نتیجه‌ این اعتماد، نسلی جوان است که نه‌تنها تکنیک را بلد است، بلکه جرأت خلق دارد. این نسل می‌تواند با چاپ سیلک، هم تجربه عملی کسب کند و هم خلاقیت خود را به بهترین شکل نشان دهد.
امکان استفاده از کلیشه‌های بزرگ و غول‌آسا با استفاده از چاپ سیلک
حسن کلانتری، مدرس و هنرمند چاپگر، اظهار کرد: میزان توجه دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی به چاپ سیلک را می‌توان از دو رویکرد بررسی کرد؛ نخست اینکه در سرفصل‌های وزارت علوم، در مقاطع و رشته‌های مختلف، درس چاپ شامل چاپ دستی، چاپ صنعتی و دیگر شاخه‌ها وجود دارد و چاپ سیلک نیز یکی از همین سرفصل‌های آموزشی است.
وی با اشاره به اینکه در برخی مراکز آموزشی، دانشگاه‌ها، کارگاه‌ها و حتی مدارس، با وجود اینکه این درس در برنامه وجود دارد، مشکلاتی دیده می‌شود، بیان کرد: گاهی امکانات کارگاهی کافی نیست و فضای مناسب برای کار عملی فراهم نمی‌شود. در مواردی نیز استاد به تکنیک چاپ سیلک مسلط نیست و به همین دلیل مسیر آموزش را تغییر می‌دهد و دانشجویان را به سمت تکنیک‌های دیگر چاپ هدایت می‌کند. این موضوع باعث می‌شود دانشجو از تجربه واقعی چاپ سیلک محروم شود. در مجموع می‌توان گفت نبود تجهیزات مناسب در برخی مراکز و کمبود اساتید مسلط به این تکنیک، دو مانع اصلی رشد چاپ سیلک محسوب می‌شود.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه چاپ سیلک از ابتدا دو رویکرد صنعتی و هنری اصلی داشته است، اظهار کرد: ورود این تکنیک به ایران ابتدا با چاپ روی پارچه و منسوجات بود اما بعدها با تغییر در جنس توری‌ها، پارچه‌های قابل کلیشه‌سازی و تنوع رنگ‌ها، استفاده از آن در شاخه‌های مختلف صنعت و هنر گسترش پیدا کرد. در بخش صنعتی، چاپ سیلک بسیار پرکاربرد است؛ این تکنیک امکان چاپ در تیراژهای متوسط را فراهم می‌کند و از ۲۰ تا ۳۰ نسخه تا تیراژهای بالاتر را پوشش می‌دهد و قابلیت چاپ در سایزهای بزرگ، چاپ روی سطوح تخت یا گرد و امکان استفاده بر روی بسیاری از متریال‌ها باعث شده در صنعت جایگاه ویژه‌ای داشته باشد. امروزه کارگاه‌های زیادی در مشهد در حوزه صنعتی چاپ سیلک فعال‌اند و برخی کارخانه‌ها نیز برای محصولاتی از این تکنیک مانند تولید طرح‌های اولیه روی چینی و ظروف سرامیکی استفاده می‌کنند.
کلانتری افزود: بخش دوم که حوزه هنر است، خود به دو شاخه تقسیم می‌شود؛ نخست، صنایع‌دستی و آثار کاربردی است که هنرمندان با نگاه و سلیقه هنری خود خلق می‌کنند و در فروشگاه‌های هنری عرضه می‌شود. این آثار با چاپ سیلک تولید می‌شوند و بیشتر جنبه مصرفی دارند اما ریشه آن‌ها هنری است. شاخه دوم، چاپ سیلک در خدمت هنرهای تجسمی است که در آن، آثار هنری و تابلوهای چاپی تولید می‌شود. در این بخش، ظرفیت بسیار گسترده‌ای وجود دارد اما متأسفانه در مشهد آثار کمی دیده می‌شود و شاید سالی یک نمایشگاه یا یک گروه محدود به این حوزه ورود می‌کنند. بخش هنری چاپ سیلک، به‌ویژه حوزه تولید آثار هنری ظرفیت بزرگی دارد و نیازمند توجه بیشتری است. اگر هنرمندان بیشتری به این تکنیک روی بیاورند و امکانات و آموزش‌های مناسب در اختیارشان قرار بگیرد، می‌تواند به یک جریان مهم و تأثیرگذار در هنر معاصر شهر تبدیل شود.
وی با تأکید بر اینکه در بخش صنعت، ورود ماشین‌آلات دیجیتال و دستگاه‌های نیمه‌صنعتی و اتوماتیک، روند فضای کاری چاپ صنعتی را تا حدی تحت کنترل خود قرار داده است، بیان کرد: این موضوع باعث شده است سهم چاپ سیلک در صنعت نسبت به گذشته کاهش نسبی داشته باشد، اما همچنان پرکاربرد است. اگر سهم چاپ سیلک در صنعت تا چند سال پیش ۱۰۰ درصد بود، اکنون به حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد رسیده است و تنها حدود ۲۰ درصد جای خود را به تکنولوژی‌های دیجیتال داده است.
این مدرس و هنرمند چاپگر، ویژگی‌های چاپ سیلک را نسبت به سایر چاپ‌های دستی متمایز دانست و گفت: چاپ‌های دستی به سه دسته، شامل چاپ‌های برجسته مانند لینو و چوب، چاپ‌های گود مانند چاپ فلز و چاپ‌های مسطح مانند چاپ سیلک تقسیم می‌شود. در میان این روش‌ها، چاپ فلز و چاپ‌های برجسته محبوب و پرطرفدار هستند اما کلیشه‌سازی آن‌ها دشوار و زمان‌بر است اما در چاپ سیلک این عمل سریع‌تر، با دقت و کیفیت بیشتر انجام می‌شود. مزیت دیگر چاپ سیلک، امکان استفاده از کلیشه‌های بزرگ و غول‌آسا است؛ کلیشه‌هایی با طول دو تا سه متر را می‌توان به راحتی به کار برد، در حالی که در دیگر روش‌ها چنین کاری بسیار دشوار است.

کلانتری ادامه داد: همچنین چاپ سیلک اجازه می‌دهد سطوح تمام رنگ و با کیفیت بالا تولید شود و این ویژگی باعث شده است هنرمندان بتوانند آثار خود را با کیفیت بالا و به راحتی بازتولید کنند، در حالی که در چاپ‌های برجسته امکان استفاده از حجم بالای رنگ محدود است. یکی دیگر از محدودیت‌های چاپ دیجیتال اندازه دستگاه‌ها است؛ هر دستگاه محدوده مشخصی برای چاپ دارد و امکان چاپ روی همه نوع سطح یا پارچه با کیفیت یکسان فراهم نیست. به‌عنوان مثال، در چاپ سابلیمیشن، تنها روی پارچه‌هایی با درصد بالای پلاستیک در الیاف، کیفیت چاپ مطلوب است و روی پارچه‌های نخ طبیعی، کیفیت پایین می‌آید اما چاپ سیلک توانایی چاپ با کیفیت بالا روی انواع پارچه‌ها را دارد.
وی تصریح کرد: بنابراین در حوزه هنری، چاپ دیجیتال نمی‌تواند جای چاپ سیلک را بگیرد؛ چراکه در آثار هنری، کارهای دیجیتال به عنوان اثر اصلی پذیرفته نمی‌شوند و معمولاً چاپ دستی به‌عنوان کار اورجینال مورد نظر است. هیچ کس نمی‌تواند در مورد آینده چاپ دستی به طور دقیق پیش‌بینی کند چه اتفاقاتی خواهد افتاد. همان‌طور که حضور هوش مصنوعی در هنر غیرمنتظره بود، چاپ دستی نیز به دلیل خروجی ملموس، همچنان جایگاه خود را حفظ کرده و امکان خلق آثار متنوع را فراهم می‌کند.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه در فضاهای چاپ دستی، به دلیل ادیشن‌های مختلف و تیراژهای متنوع، گاهی نتایجی به دست می‌آید که حتی هنرمند هم انتظار آن را ندارد، اظهار کرد: این ویژگی، قدرت خلاقیت را افزایش می‌دهد و تجربه‌ای منحصر به فرد را به هنرمند و مخاطب می‌دهد. در مقابل، چنین اتفاقاتی در چاپ دیجیتال به دلیل ماهیت ماشینی و محدودیت‌های آن امکان‌پذیر نیست. همچنین با وجود پیشرفت‌های دیجیتال و اپلیکیشن‌های مرتبط، نیاز مردم به دیدن و لمس آثار هنری همچنان بالاست و چاپ سیلک به علت توانایی در تولید تیراژهای متنوع و دسترسی آسان به آثار، امکان مواجهه مستقیم مردم با آثار اورجینال را فراهم می‌کند.
کلانتری خاطرنشان کرد: کارگاه‌ها و ورکشاپ‌هایی که برگزار می‌شود، به هنرجویان این امکان را می‌دهد که با زوایای پنهان چاپ سیلک آشنا شوند، تجربه عملی کسب کنند، آثار خود را توسعه داده و خلاقیت بیشتری داشته باشند. همچنین این چاپ قابلیت استفاده در فضاهای مختلف و همه‌گیر شدن دارد؛ به‌عنوان مثال، شهرداری می‌تواند در طرح «استقبال از بهار»، هر سال بخشی را به چاپ سیلک اختصاص دهد و با تولیدات چاپی، کارهای جذاب و هنری برای شهر خلق کند و مردم را با این تکنیک آشنا سازد.
انتهای پیام