آیین‌های نوروزی در قرقیزستان/بازگشت جاودانه به سنت پس از شوروی

پایگاه خبری سردبیر، گروه فرهنگ: رایزنی فرهنگی ایران در قرقیزستان
انسان از خورشید، زمین و چرخش طبیعت به عنوان اداره کننده زندگی و حیات، جدایی ناپذیر است. بنابراین اعیاد و جشن‌هایی که نقطه عطفی درطبیعت هستند از پایدارترین اعیاد در تاریخ نسل‌ها به شمار می‌آیند. یکی از این اعیاد نوروز است. «نوروز» به معنی روز نو است. نوروز اولین روز سال نو و روز اعتدال بهاری و محبوب‌ترین عید فارس‌زبانان یعنی ایرانیان، تاجیکان و افغانستانی‌هاست. نوروز مصادف با ۲۱ یا ۲۲ مارس در تقویم میلادی است. در کشور قرقیزستان پس از فروپاشی اتحاد شوروی روز ۲۱ مارس عید نوروز و تعطیل رسمی اعلام شده است.
قدیمی‌ترین منبعی که در آن به جشن نوروز اشاره شده، کتاب اوستا است. ریشه‌های این جشن باستانی به ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد بر می‌گردد. تاریخ پیدایش نوروز با استناد به نوروزنامه عمر خیام مربوط به دوران پادشاهی پیشدادیان قدیمی‌ترین سلسله حکومت در تاریخ ایرانیان است. در شاهنامه فردوسی پیدایش این جشن به پادشاه جمشید ارتباط پیدا می‌کند. نوروز جشن بهاری سال نو، جشن همه اقوام در جاده ابریشم به شمار می‌رود.
عید نوروز نزد اقوام مختلف نام‌های متفاوت دارد اما ریشه همه آنها مشترک است: نوروز، نووروز، ناوریز و… در افسانه‌ها و اساطیر ترکی گفته می‌شود که در این روز مردم ترک از «ارگه نکان» محل افسانه‌ای در منطقه «آلتای» که در وسط کوه‌ها قرار گرفته بود بیرون آمدند.
این عید در بیش از ۲۰ کشور جهان مانند ایران، آذربایجان، افغانستان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قرقیزستان، قزاقستان، استان‌های غربی چین، مناطق کردنشین ترکیه، مغولستان، پاکستان، روسیه (تاتارستان، باشقیرستان، داغستان و خاکاسیا)، بوسنی و هرزگوین، مقدونیه و … جشن گرفته می‌شود.
عید نوروز نزد اقوام مختلف نام‌های متفاوت دارد، اما ریشه فرهنگی آن مشترک است مجمع عمومی سازمان ملل متحد در تاریخ ۲۳ فوریه ۲۰۱۰ با تصویب قطعنامه‌ای روز ۲۱ مارس را به عنوان روز جهانی نوروز به تصویب رساند و در تقویم خود جای داد، با این اقدام که برای نخستین بار در تاریخ این سازمان صورت گرفت، نوروز به‌عنوان یک مناسبت بین‌المللی به رسمیت شناخته شد. قطعنامه نوروز به ابتکار نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متحد و با همکاری جمهوری آذربایجان، افغانستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان آماده و به مجمع عمومی سازمان ملل ارائه شد، ضمن اینکه سه کشور هند، آلبانی و مقدونیه نیز در روز رای‌گیری به کشورهای تهیه‌کننده این قطعنامه پیوستند.
در اطلاعیه دفتر روابط عمومی مجمع عمومی سازمان ملل آمده است: امروزه بیش از ۳۰۰ میلیون نفر در ایران، افغانستان، تاجیکستان، جمهوری آذربایجان و سایر کشورهای آسیای میانه و قفقاز، در منطقه بالکان، حوزه دریای سیاه و خاورمیانه آغاز فصل بهار را با سنت باستانی عید نوروز که تاکیدی است بر زندگی در هماهنگی و تعادل با طبیعت، جشن می‌گیرند. در متن به تصویب رسیده در مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز، جشنی با ریشه ایرانی که قدمتی بیش از سه هزار سال دارد، توصیف شده است.

این قطعنامه ضمن اعلام ۲۱ مارس به عنوان روز بین‌المللی نوروز به استقبال از تلاش کشورهایی که نوروز را گرامی می‌دارند در جهت حفظ و توسعه فرهنگ و سنت‌های نوروزی و تشویق دیگر کشورها به آگاه‌سازی در مورد نوروز می‌رود. سازماندهی مراسمی در بزرگداشت نوروز به طریق مقتضی، درخواست از کشورهایی که نوروز را گرامی می‌دارند برای پژوهش پیرامون تاریخ و سنت‌های نوروزی با هدف انتشار آگاهی در مورد میراث نوروز در میان جامعه بین‌المللی، دعوت از کشورهای علاقه‌مند، نظام ملل متحد، کارگزاری‌های تخصصی ملل متحد به‌ویژه یونسکو، صندوق‌ها و برنامه‌های ملل متحد، سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای و سازمان‌های غیردولتی برای شرکت در مراسم نوروزی از دیگر نکات این قطعنامه است. نوروز باستانی که یک جشن مهم در فرهنگ ایرانیان و برخی کشورهای منطقه است در سال ۲۰۰۹ به عنوان میراث فرهنگی یونسکو ثبت شد.
سنت‌های جشن نوروز در منطقه شبیه به هم بوده و در طول قرن‌ها حفظ شده است. طی ۲۹ سال اخیر نوروز در کشورهای آسیای مرکزی شوروی سابق تعطیل رسمی اعلام شده است. نوروز در مناطق مختلف قرقیزستان باشکوه برگزار می‌شود. مردم از صبح با روحیه شاد به استقبال نوروز می‌روند. در شهرهای جنوب قرقیزستان صدای سرنا و کرنای آغاز نوروز را به مردم خبر داده و آنان را دعوت به جشن و شادی می‌کند. در میدان اصلی شهرها و روستاها برنامه‌های موسیقی و نمایش اجرا می‌شود. در میدان‌های اسب‌دوانی بازی‌های ملی قرقیزی برگزار می‌شود.

همچنین در اماکن عمومی و استادیوم‌ها مسابقات کشتی ملی، تیراندازی، مشت گیری، طناب‌کشی، مبارزه خروس‌ها، کبوتربازی برگزار می‌شود. اسب‌سواران در بازی «اولاق تارتیش» از نقاط مختلف کشور قرقیزستان با همدیگر به رقابت می‌پردازند. کشتی‌گیران از کشورهای همسایه مسابقه کشتی ملی برپا می‌کنند.
آداب و رسوم نوروزی در قرقیزستان
مردم آسیای مرکزی عید نوروز را جشنی ملی و مربوط به تاریخ و فرهنگ خود می‌دانند و همواره به جز در هفت دهه سلطه کمونیستی اتحاد شوروی آن را به شکلی باشکوه برگزار کرده‌اند. مردم قرقیزستان پس از کسب استقلال در سال ۱۹۹۰ میلادی در تلاش برای احیای سنن خود رویکردی دوباره و جدی‌تر به جشن نوروز داشته‌اند.
واژه «نوروز» در میان مردم قرقیزستان که به زبان قرقیزی صحبت می‌کنند و به خطر سیریلیک می‌نویسند، واژه‌ای نامانوس نیست زیرا عید نوروز برای آنان از مقدس‌ترین اعیاد است و آیین‌های نوروزی را با شکوه تمام برگزار می‌کنند، طوری که هیچیک از مراسم ملی و مذهبی آنان جلو و جلال نوروز را ندارد. نوروز در این سرزمین تنها یک روز است که در ۲۱ ماه مارس (اول یا دوم فروردین) برگزار می‌شود. در طول هفتاد سالی که این جمهوری همانند دیگر جمهوری‌ها تحت سیطره نظام کمونیستی شوروی سابق بود، مراسم نوروزی ظاهراً منسوخ و فراموش شده بود ولی آتش اشتیاق به برگزاری جشن نوروز مانند آتش زیرخاکستر به شدت وجود داشت، تا آنکه از سال ۱۹۹۱ با استقلال قرقیزستان، مردم بازگشتی شکوهمندانه و اینبار جاودانه به نوروز داشتند و از آن سال تاکنون با شکوه هرچه تمامتر آن را جشن گرفته‌اند.
مردم آسیای مرکزی عید نوروز را جشنی ملی و مربوط به تاریخ و فرهنگ خود می‌دانند و همواره به جز در هفت دهه سلطه کمونیستی اتحاد شوروی آن را به شکلی باشکوه برگزار کرده‌اند خانواده‌های قرقیزی از نخستین ساعات صبح روز عید از خانه‌هایشان بیرون می‌آیند و در میدان‌ها و پارک‌های بزرگ شهر جمع می‌شوند. در این میدان‌ها که بویژه در شهرهای بزرگ نظیر بیشکک، اوش، جلال آباد و تلاس آذین‌بندی و چراغانی‌های چشمگیر صورت می‌گیرد، بازارهای موقت ایجاد شده و در آنها انواع اجناس، خوردنی‌ها، پوشیدنی‌ها، صنایع دستی و اسباب‌بازی‌ها عرضه می‌شود. با فرا رسیدن نوروز بزرگترین شخصیت دولتی کشور ضمن بر شمردن نیکی‌های نوروز، از قداست و ارزش‌های مکتوم در آن سخن می‌گوید و با ذکر تبریک و تهنیت نوروز سخن را به پایان می‌برد. سپس ورزشکاران و دانش‌آموزان اعم از دختر و پسر که با لباس‌های رنگارنگ و محلی در میدان‌ها گرد آمده‌اند به پایکوبی و هنرنمایی می‌پردازند و با شور و نشاط خود حاضران را به وجد و طرب وا می‌دارند تا همراه با طبیعت خرمی و پویایی از سرگیرد.
دو شخصیت اصلی در نمایشهای نوروزی قرقیزها «همای انه» (مادر زمین) و «خضر آتا» (پیرمرد خضر) هستند. آنان با سوزاندن برگ کاج کوهی (آرچا در زبان قرقیزی) و پخش دود آن دور مردم این دعا را می‌گویند: آلاس آلاس بلا به دور، سال گذشته برفت، سال نو آمد. برای پسران ما راه راست باز بشود و دختران جای خود را در زندگی پیدا کنند. چراگاه های ما پر از دام شود و دشمنان ما به مقام ما رشک بورزند. انبارهایمان پر از خرمن و سفره‌های من پر از غذا باشد.

بخور دادن برگ درخت کاج کوهی به علامت رفع بلا
این مراسم در شهرهای بزرگ ساعت‌ها به طول می انجامد و مراسمی از قبیل نمایش‌های سوارکاران با لباس‌های عشایری و جنگی در حالی که سلاح‌های نظیر شمشیر، خنجر، نیزه، سپر، تیر و کمان با خود حمل می‌کنند، موجب می‌شود تا مردم زمان را فراموش کنند. در دوره حکومت کمونیستی که برگزاری این مراسم ممنوع بود، مردم این جشن‌ها را با گرد آمدن در منازل یکدیگر به صورتی محدود برگزار کرده و ثابت می‌کردند که نوروز فراموش شدنی نیست.
مقامات قرقیزستان در پیام‌های نوروزی خود می‌گویند: نوروز به عنوان سنتی بزرگ از بزرگان و گذشتگان ما برجای مانده است، بر ما لازم است که این سنت خوب را سال به سال با شکوه‌تر برگزار کنیم. در نوروز شب و روز با هم برابر می‌شوند. در این روز روشنایی بر تاریکی و نور بر ظلمت فایق می‌آید. لازم است که در این روز روح و دل ما نیز با احیای طبیعت و رسیدن بهار، تازه و زنده شود.
سورانبای جین‌بیک‌اف رئیس جمهور قرقیزستان در پیام نوروزی سال گذشته خود گفت: «نوروز جشن بهار، جشن تحولات و تجدید حیات، جشن حسن تفاهم، وحدت و وفاق است. ملت قرقیز از دیرباز این عید را آغار سال نو با افکار و نیات پاک می‌دانستند. در این ایام دل‌های مردم پر از شادی و نشاط و الهام می‌شود. ما با حفظ این میراث ارزشمند نیاکان آن را به نسل‌های بعدی منتقل خواهیم کرد. امروز در هر خانه مردم میهمانی برپاست، سفره‌های پر از غذاهای مختلف گسترانیده و عطر سومولوک به مشام می‌رسد. این جشن همراه با بازی های ملی، پایکوبی و سرود خواهد بود.»
از دیگر آداب و رسوم این جشن این است که قرقیزها برای کودکانی که در عید نوروز به دنیا بیایند نام‌های مرتبط با نوروز و بهار انتخاب می‌کنند، نظیر نوروزگل، نوروزبیک، نوروزبای، مایرام گل یا مایرام (گل جشن)، جازگل (گل بهاری) و… در عید نوروز مردان و جوانان طبق یک سنت به درختکاری می‌پردازند و رودخانه‌ها و نهرها را پاکیزه می‌کنند.
یکی از رسم‌های نوروزی در قرقیزستان برگزاری مشاعره و مسابقات بداهه‌گویی و ماناس‌خوانی است. این مشاعره‌ها و مسابقات بدهه‌گویی براساس مضمون صورت می‌گیرد به این معنا که دو شاعر در برابر جمع در مورد مضامینی که معمولاً خیر و شر، سرما و گرما، نور و ظلمت، مردم و دولت، پیر و جوان، فقیر و ثروتمند است به مشاعره می‌پردازند.

در ایام نوروز جوانان بازی های ملی مانند «اولاق تارتیش» یا «کوک بورو» (بزکشی) برگزار می‌کنند. «اولاق» به معنی بز است. در این بازی که بسیار قدیمی است و نزد بسیاری از اقوام ترک‌زبان رواج دارد بزی را در میدانی قرار می‌دهند و سپس جوانان اسب سوار شرکت‌کننده پس از اعلام شروع مسابقه، شتابان به سمت بز می‌روند. هرکس زودتر آن را به چنگ بیاورد و به محلی که قبلاً تعیین شده حمل کند برنده مسابقه خواهد شد.
طبق سنت قرقیزی در ایام نوروز بهترین غذاها را تهیه می کنند. اما مهمترین مراسم نوروزی قرقیزها سمنوپزی است که به آن سومولوک می‌گویند. پختن سومولوک معمولاً در هنگام شب توسط خانم‌های روستا یا محله انجام می‌شود و صبح که بانوی خانه سردیگ سومولوک را بر می‌دارد و در حالی که از آن در کاسه‌های متعدد می ریزد دعای خیر و برکت برای خانواده خود می‌کند.
در خصوص تاریخچه غذای نوروزی قرقیزها «سومولوک» یک افسانه‌ای وجود دارد: یک زن بیوه که توان سیر کردن بچه‌هایش را نداشت برای آرام کردن آنان چند قلوه‌سنگ داخل یک دیگ ریخت و ادعا کرد که مشغول پخت غذاست و روز بعد قلوه سنگ‌ها تبدیل به غذایی خوشبو شدند و زن و بچه‌ها که سر سفره نشستند احساس کردند که سر سفره جشن نشسته‌اند از آن روز سومولوک به غذای نوروزی قرقیزها تبدیل شد.
همچنین پختن غذاهای معروف قرقیزی مثل بش بارماق، مانتی، بورسوق و کاتما در جشن نوروز در قرقیزستان مرسوم است و معمولاً به صورت رایگان بین حاضران در جشن پخش می‌شود.
سومولوک (سمنوی قرقیزی)
سومولوک که در فارسی همان سمنو است نوعی غذای شیرین تهیه شده از جوانه‌های گندم است. جوانه گندم را آسیاب کرده و در دیگ بزرگی می‌ریزند و به آن روغن نباتی و آراد اضافه می‌کنند. قلوه سنگ‌های با اندازه‌های ریز به دیگ می‌اندازند تا سومولوک ته نگیرد. همچنین مویز، زردآلوی خشک نیز برای عطر خوب سومولوک به آن اضافه می‌کنند. این غذا را معمولاً از شب قبل تهیه می‌کنند زیرا حدود ۲۰-۲۴ ساعت برای پخت آن زمان می‌برد. سومولوک را معمولاً بانوان قرقیز می‌پزند. آنان در شب قبل از آغاز نوروز دور هم جمع می‌شوند و از آنجایی که در طول شب باید بیدار بمانند و مدام سومولوک را هم بزنند رسم شده است که این اوقات همراه با آوازخوانی، قصه گویی و پایکوبی گذرانده شود. از صبح عید نوروز هر مهمان یا اعضای خانه‌ای که می‌خواهند پای سفره غذا بنشینند ابتدا باید سومولوک را بچشد و سپس غذای اصلی را میل کند.
از ویژگی‌های سفره‌های قرقیزی انواع نان‌های شیرین مانند بورساق (تکه‌های خمیر سرخ شده در روغن داغ)، چاک چاک (شیرینی مخصوص نانی تهیه شده از خمیر، عسل و مویز و روغن) است.

اعتقادات و باورهای مردم در ایام نوروز
اگر در ایام نوروز برف ببارد سال آینده پربرکت و موفقیت‌آمیز خواهد بود.
شب عید باید تمام ظروف خانه را پر از شیر و آب و غلات کرد تا سال نو پربرکت باشد.
اگر در کاسه سومولوک خود سنگی را پیدا کردید آرزوی شما برآورده خواهد شد.
در روز عید مردم تلاش می‌کنند ارواح خبیث را از خانه‌هایشان دور کنند زیرا برگ‌های درخت کاج کوهی به نام «آرچا» می‌سوزانند. مردم قرقیز اعتقاد دارند که در ایام نوروزی تمام بیماری‌ها درمان و بلا و بدی‌ها رفع می‌شود.
در این روز رسم است که به نیازمندان و فقرا کمک شود. به همین دلیل آنان را به میهمانی دعوت کرده و پس از پذیرایی با هدایایی آنها را بدرقه می‌کنند.
پیشینه نوروز در قرقیزستان
نوروز در دوره حکومت شوروی برگزار نمی‌شد. با وجود ممنوعیت رسمی اما مردم این جشن را به صورت ساده در خفا برگزار می‌کردند. این ایام مصادف با آغاز کشت گندم و سایر غلات بوده است. در اوایل دهه ۱۹۲۰ میلادی در برخی جمهوری‌های اتحاد شوروی نوروز تعطیل رسمی بوده است. پس از آن حکومت کمونیستی ضمن مبارزه با بازمانده‌های فرهنگ گذشته مانند سایر اعیاد، آنها را ممنوع کرد. اما مردم این جشن را تحت عنوان جشن آغاز بهار برگزار می‌کردند. در آرشیو دولتی قرقیزستان عکس‌هایی از جشنواره‌ای تحت عنوان «بهار آلاتو» (مارس ۱۹۶۹) حفظ شده است.

جشنواره بهار آلاتو در قرقیزستان سال ۱۹۶۹ میلادی
در تاریخ ۵ فوریه ۱۹۹۱ عسگر آقایف رئیس جمهور وقت قرقیزستان فرمانی مبنی بر تاسیس عید مردمی نوروز صادر کرد. از آن زمان روز ۲۱ مارس در قرقیزستان تعطیل رسمی اعلام شده است. اما در آرشیو دولتی عکس‌هایی از جشن نوروز مربوط به سال های ۱۹۹۰-۱۹۸۹ میلادی موجود است که هنوز آن زمان این عید رسمیت پیدا نکرده بود. همچنین در نوروز نمایشنامه‌ها و برنامه‌های فرهنگی و هنری مختلف با حضور هنرپیشگان و نوازندگان ارکستر دولتی سازهای ملی قرقیزستان در سراسر کشور برگزار می‌شد.
ضمیربیک سورانبایف کارگردان اصلی برنامه نوروزی در سال‌های انتقالی بوده است. وی از خاطرات خود از آن دوران می‌گوید: «این جشن قدغن بوده است اما مردم دور هم جمع می‌شدند و سومولوک را می‌پختند. قرقیزها تلاش می‌کردند مناسبت‌های خانوادگی خود مانند عروسی یا ختنه‌سوران را در ایام نوروز برگزار کنند. نمی‌دانم چرا عید نوروز ممنوع شده بود زیرا این عید هیچ جنبه دینی ندارد. بعضی‌ها اعتقاد داشتند که قرقیزها نباید این روز را جشن بگیرند. اما این جشن، جشن تجدید حیات، وحدت و همدلی و آغاز کارهای نیک است.»
وی همچنین گفته است: «نوروز جشن آداب و رسوم و سنت‌هاست. مسابقات اسب‌دوانی، تهیه سومولوک و بریدن طناب پای بچه یک ساله (۱)و سایر آداب و رسوم جشن نوروز را تبدیل به جشن واقعی مردمی می‌کند.»

نمایش نوروزی سال ۱۹۸۹ در قرقیزستان
نوروز در فرهنگ اقوام مقیم قرقیزستان
علاوه بر قرقیزها سایر اقوام مقیم قرقیزستان نیز نوروز را جشن می‌گیرند. از جمله آنان آذری‌ها، تاجیک‌ها، اویغورها، ازبک‌ها، قزاق‌ها، تاتارها و سایر اقوام هستند. به گفته اسد حسن‌اف رئیس انجمن آذری‌های قرقیزستان، نوروز بزرگترین جشن عمومی درمیان آذری‌هاست. در این روز آذری‌ها برای یکدیگر هدایایی می‌برند، تخم مرغ رنگ می‌کنند و آتش می‌افروزند. در آذربایجان برنامه‌های عید نوروز تا ۱۰ روز طول می‌کشد.
روشن بیک صابراف رئیس انجمن تاجیکان رودکی قرقیزستان می‌گوید برای تاجیکان عید نوروز یک جشن ویژه و نماد سال نو است. تاجیکان مقیم قرقیزستان هر سال ضمن تهیه چادر نوروزی و برگزاری نمایشگاه غذا و هنر تاجیکی در برنامه‌های فرهنگی مجمع اقوام قرقیزستان مشارکت می‌کنند.
نوروز به عنوان سنتی بزرگ از بزرگان و گذشتگان ما برجای مانده است، بر ما لازم است که این سنت خوب را سال به سال با شکوه‌تر برگزار کنیم در تاجیکستان به نوروز «خیدیر ایام» (جشن بزرگ) می‌گویند. از رسم‌های مخصوص این ایام مراسم گل گردانی نوروزی است که یک هفته قبل از آغاز سال نو توسط گروهی از کودکان گل بهاری به دست برپا می‌شود. آنان به درب خانه مردم می روند و اشعاری خوانده و سال نو را به اهالی خانه تبریک می‌گویند. بانوی خانه در پاسخ به این تبریک مقداری گندم و نیز شیرینی به آنان اعطا می‌کند. سپس کودکان گندم را به خانه یکی از دوستان یا آشنایان خود می‌برند که وی از آن سمنو می‌پزد.
قزاق‌های مقیم قرقیزستان نیز نوروز را جشن می‌گیرند. آنان لباس‌های سفید را که نماد شادی و نشاط و تجدید حیات است برتن می‌کنند. دید و بازدید عید نیز یکی دیگر از رسوم نوروزی قزاق‌هاست. آنان غذای مخصوص نوروزی به نام نوروز کوژه (آش نوروزی) تهیه می‌کنند. این غذا از هفت ماده تهیه می‌شود و نماد خداحافظی با زمستان است. زوج‌های جوان به یکدیگر هدیه می‌دهند.
پی‌نوشت‌ها
۱. به رسم قرقیزی به افتخار بچه‌ای به سن یک سالگی می‌رسد میهمانی باشکوهی ترتیب داده می‌شود و پس از بستن طناب به پای بچه بین کودکان میهمان مسابقه دو برگزار می‌کنند. هر کدام از آنها در این مسابقه اول شود اجازه دارد طناب پای بچه را ببرد. پدر و مادر کودک به برنده جایزه ارزشمند می‌دهند و آرزو و نیت می‌کنند که فرزند آنان پای تیز و تندی داشته در طول عمر خود مسیری هموار داشته باشد و پایش هرگز نلنگد.