اسناددست اول عملیات‌های هوایی در«نبردهای فانتوم»/حرف تکراری نزدیم

مهدی جبین‌شناس کارگردان مستند «نبردهای فانتوم» در گفتگو با خبرنگار سردبیر پرس با اشاره به ساخت این مستند گفت: مستند «نبردهای فانتوم» در واقع یک مستند سریالی سه قسمتی است که ماموریت‌های مهم جنگنده‌های فانتوم در هشت سال دفاع مقدس را بررسی می‌کند، همچنین در این مستند به رشادت‌ها و مهارت‌های خلبان‌های جنگنده فانتوم اشاره می‌شود.
وی بیان کرد: در واقع در «نبردهای فانتوم» خاطرات مهم خلبان‌های جنگ بازسازی شده است و قصه از زبان خلبان‌ها تعریف می‌شود، البته ما به بهانه بررسی جنگنده‌های فانتوم و خلبان‌های آن، تاریخ جنگ را هم کنار آن مرور می‌کنیم.
جبین‌شناس تاکید کرد: این مستند در واقع به نوعی بازسازی خاطرات است، به این معنا که خلبان‌ها، خلبان‌های امروزی هستند و خاطرات آنها با استفاده از آرشیو و با استفاده از تصاویری که گرفته‌ایم و با بازسازی‌های انیمیشن آن را به تصویر کشیده‌ایم. در بازسازی انیمیشن باید بگویم، که بسیاری از خاطراتی که خلبان‌ها در این مستند تعریف می‌کنند، به لحاظ تصویری قابل بازسازی نیست، چرا که دیگر آن اتفاق‌ها قرار نیست رخ دهد، و به لحاظ مالی هم به صرفه نبود در بخش‌هایی از این مستند از تصاویر واقعی استفاده کنیم به همین دلیل بخشی از این بازسازی‌ها به صورت انیمیشن بوده است.
تجربه مخاطب از حس حضور در هواپیمای جنگی
وی توضیح داد: دوست داشتیم بیننده مستند آن حس حضور در هواپیمای جنگی روی هوا را تجربه کند و برای این کار هیچ راهی نداشتیم به جز اینکه خاطراتی که خلبان‌ها تعریف می‌کنند؛ همان خاطراتی که در آسمان رخ داده است را با انیمیشن بازسازی کنیم.

این کارگردان مستند ادامه داد: حدود ۹ سال پیش یک سری مستند سریالی با نام نبردهای «تام کت» تولید کردیم که خاطرات و نقش هواپیمای اف ۱۴ را بررسی می‌کرد، بعد از پایان این مستند به این نتیجه رسیدیم که برای تولید مستندهایی از این دست تجربه خوبی به دست آورده‌ایم و تصمیم گرفتیم تا ساخت چنین مستندهایی را ادامه دهیم.
وی بیان کرد: در همین راستا به سراغ خلبان‌های هواپیماهای جنگنده دیگر از جمله جنگنده فانتوم رفتیم و مستند مورد نظر را جلوی دوربین بردیم.
موضوع و سوژه‌های دفاع مقدس آن قدر پتانسیل دارد که فیلمسازان بتوانند به دنبال روایت‌های دست اول از جنگ بروند و بتوان از آن فیلم‌های مستند جدید تولید کنند. البته این را هم باید بگویم دست‌یابی به روایت‌های دست اول بسیار سخت است جبین‌شناس گفت: برای ساخت این مستند از آرشیوهای بسیاری استفاده کردیم و یکی از نقاط قوت این مستند این بود که روی استفاده از آرشیوهای درست و دقیق حساس بودیم، در همین راستا فیلم‌های جنگی را دیدیم اما چندان به کار ما نیامد، چرا که «نبردهای فانتوم» مستندی بود که روی سوژه آن چندان کار نشده بود و به همین دلیل آرشیوهای مناسب و زیادی در دست نداشتیم، چرا که تا امروز افراد کمی به ساخت مستندی با این موضوع پرداخته بودند.
وی ادامه داد: می‌توانم بگویم تقریباً هیچ مستندی درباره نبردهای هوایی نداشتیم به همین دلیل دست ما برای استفاده از آرشیو فیلم‌های دیگر بسته بود، اما خیلی دوست داشتیم که آرشیو دقیقی متناسب با سوژه مستند خود داشته باشیم. به همین منظور نزدیک به ۲ سال زمان برد تا بتوانیم آرشیوهای مناسب را تکه تکه از جاهای مختلف پیدا کرده و در مستند از آن استفاده کردیم.
روایت بی‌واسطه خلبانان حاضر در میدان
وی با اشاره به اینکه برای ساخت مستند «نبردهای فانتوم» با خلبان‌هایی که با این جنگنده پرواز کرده و در جنگ نقش داشتند مصاحبه شده است، توضیح داد: خلبان‌های این مستند همه خلبان‌های نیروی هوایی ارتش بودند و می‌توان گفت نیروی هوایی ارتش نیز برای ساخت این مستند بسیار پشت ما بود و همکاری بسیار خوبی با ما داشتند. البته خلبان‌هایی که در این مستند با آنها صحبت شده است نیز همکاری خوبی با ما داشتند.
این مستندساز بیان کرد: هرچند بسیاری از این خلبان‌ها دل خوشی نداشتند چرا که کمتر کسی به سراغ آنها رفته است، در واقع این خلبان‌ها قهرمانان مهم جنگ هستند و فکر می‌کردند که شاید فراموش شده‌اند. اما ما دوست داشتیم با تمام خلبان‌های جنگنده‌های فانتوم مصاحبه کنیم، تا تاریخ شفاهی خلبان‌های جنگ ثبت شود و به همین منظور تقریباً با همه خلبان‌ها مصاحبه کردیم البته تعدادی از خلبان‌ها تمایلی به مصاحبه در این مستند را نداشتند.
وی گفت: تاکید می‌کنم که نیروی هوایی ارتش بسیار با ما همکاری کرده و توصیه ما را به خلبان‌ها کرده بود.

جبین‌شناس بیان کرد: یکی از مسائلی که در ساخت مستندهای دفاع مقدس مهم است این است که دیگر آدم‌ها ذهن و گوششان پر از قصه‌های تکراری است و به همین دلیل باید به دنبال روایت‌های دست اول رفت، روایت‌های دست اول نیز به این معنا نیست که اثبات نشده باشد، بلکه روایت‌های دست اولی که سند واقعی داشته باشد تا بتوان آنچه که به تصویر کشیده می‌شود را به این سندها ارجاع داد.
وی ادامه داد: موضوع و سوژه‌های دفاع مقدس آن قدر پتانسیل دارد که فیلمسازان بتوانند به دنبال روایت‌های دست اول از جنگ بروند و بتوان از آن فیلم‌های مستند جدید تولید کنند. البته این را هم باید بگویم دست‌یابی به روایت‌های دست اول بسیار سخت است.
این مستندساز در بخش دیگری از صحبت‌های خود تاکید کرد: آنچه که در این مستند پیش از هر چیز به چشم می‌خورد مهارت و رشادت‌های این خلبان‌ها بود. برای ساخت این مستند به دنبال قصه‌های آن زمان رفتیم و کم کم در تحقیقاتی که انجام می‌دادیم متوجه شدیم که در قصه ما کدام یک از خلبانان نقش داشتند در نهایت به دنبال خلبان‌های مورد نظر خود رفتیم.
وی توضیح داد: من و تهیه کننده سعی کردیم با تمام خلبانان این جنگنده مصاحبه کنیم، در نهایت در این مستند با نزدیک ۲۰ خلبان مصاحبه کردیم.
جبین‌شناس با بیان اینکه پژوهش این مستند نیز تقریباً ۲ سال طول کشید، گفت: مساله دیگری که وجود دارد این است که پیدا کردن سندهای درگیری‌های هوایی بسیار سخت است چرا که این سندها می‌تواند بسیار حفاظتی و امنیتی باشد و هم برای هرکدام از این موضوع‌ها چندین روایت وجود دارد.

وی بیان کرد: خوشبختانه برای ساخت این مستند به یک سری از اسناد دست رسی داشتیم که چندان طبقه بندی فوق‌محرمانه نداشت، البته تاکید می‌کنم که این اسناد تا امروز در حوزه مستند چندان مورد توجه نبوده است. تاکید می‌کنم که برای ساخت این مستند به دنبال حرف تکراری نبودیم، به همین دلیل تا آنجا که به ما اجازه دادند از اسنادی رونمایی کردیم که چندان شنیده و یا دیده نشده است.
روایتی پر از جزییات درباره ناگفته‌های جنگ
این مستندساز ادامه داد: به عنوان مثال می‌توان به بمباران سکوهای البکر العمیه عراق توسط فانتوم‌ها اشاره کرد، در این سال‌ها تنها تیتر این عملیات شنیده شده بود و کسی تا امروز در مورد جزئیات این اتفاق نشنیده بود. اما در این مستند به جزئیات این اتفاق اشاره شده است.
وی بیان کرد: تمام مواردی که در این مستند به آن اشاره شده است، نکته‌های مهمی هستند به این معنا که اگر کسی پیگیر نبردهای هوایی باشد برایش بسیار جذاب است و اکثر مواردی که در این مستند به آن اشاره شده است، برای اولین بار مورد بررسی قرار گرفته است.
جبین‌شناس گفت: آرشیوهای مورد استفاده در این مستند، آرشیوهای ارتش بود، همچنین از برخی از آرشیوها نیز برای پایگاه‌های مختلفی بود که از زمان جنگ آن را نگهداشته بودند و رونمایی نشده بود، این را هم باید بگویم که برخی از این آرشیوها نگاتیو بودند و ما برای استفاده از این مستند این نگاتیوها را تبدیل کردیم که هزینه زیادی را برای ما به همراه داشت، چرا که ما نمی‌دانستیم این تصاویر نگاتیوها چه بوده است و باید حتماً آن را اسکن می‌کردیم و آن را بررسی می‌کردیم.
وی ادامه داد: یکی از سکانس‌های کوتاهی که برای آن زمان زیادی را صرف کردیم، تصاویر دوربینی است که به یک جنگنده متصل شده که پالایشگاه عراق را بمباران می‌کند، این تصویر در هیچ جایی دیده نشده است و کسی هم نمی‌دانست که این تصاویر وجود داشته است.
جبین‌شناس در پایان گفت: معتقدم باید به ساخت چنین مستندهایی توجه کرد، چرا که اسناد و مدارک بسیاری وجود دارد که ما هم از آن باخبر نیستیم، مساله بعدی این است که نیروی هوایی عملیات‌های بسیاری در طول جنگ داشته است و قصه‌های بسیاری دارد که ما وقت نکردیم به آن بپردازیم، خدا را شکر که در چند سال اخیر همکاری‌ها برای ساخت این مستندها بیشتر شده است و این اجازه صادر شد که ما برای تولید این مستند به جاهای مختلف سرک بکشیم تا بتوانیم مستند خود را بسازیم.