تخریب میراث فرهنگی ایران ـ ۶| نابودی باغ‌های اصیل ایرانی که آندره ژید فرانسوی افسوس دیدنش را می‌خورد / باغ‌های اصیل نیشابور چه شد؟

باغ‌سرا، بُستان، فردوس؛ اینها کلماتی در توصیف باغِ ایرانیِ اصیل‌اند که براساس حکمتِ معماران قدیم، قرار بود ما را به یاد باغ‌های هشتگانه بهشت بیندازد. بر این اساس باغ شامل درختانی مثمر و سایه‌افکن، گیاهانی با عطرهای فضاپرکن، حریم و حصاری بلند، جریان آب و غیره است. اما باغِ ایرانی که نام جدیدش را نیز از ترجمه‌ی عبارت Persian Guarden فرنگی به ودیعت گرفته است، در نیشابور تغییراتی اساسی در ساختار را هم به جان خریده است. از جمله تخریب دیوار باغ ملی و امین‌اسلامی، قطع جریان آب در باغ امین‌اسلامی، قطع درختان مثمر و گیاهان عطرآگین در این دو باغ، باغ امامزاده محروق، باغ سعیدی و دفع عندلیبان و بلبلان به اتفاق در بیشتر این باغ‌ها و در مقابل تا بخواهی کاشت درختانی چون کاج و چمن، همین.

حبیب‌اله متحدین مشاور سابق میراث فرهنگی نیشابور که پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود را نیز در همین رابطه نوشته است با ابراز تأسف از این موضوع می‌گوید: باغ اصیل ایرانی یک قرارگاه فرهنگی است. یعنی به لحاظ کالبدی اولاً حرکت آب را به عنوان عنصر اصلی باغ دارد، دوم محصور است و این محرمیت باغ از چهار طرف است، دروازه و ورودی دارد و هر طرف از چهار طرف باغ به چهار قسمت و هرکدام از اینها باز به چهار قسمت دیگر تقسیم می‌شود.

این باغ تلفیقی از معنویت و طبیعت است یعنی هم بوم فرهنگی و هم بوم جغرافیایی شهر است.  تمدن‌سازی باید با تکیه بر حکمت نیاکان ما تحصیل شود. ما بازار ایرانی داشته‌ایم نه پاساژهای غربی، باغ ایرانی داشته‌ایم، ما اصلا پارک نداشته‌ایم. نیشابور باید نسخه نجات کشور را با اقتدا به معماری باغ‌سازی و شهرسازی بدهد. کلمه “پارک” به همراه دیگر کلمات مورد استفاده اشراف قاجار از فرنگ وارد ایران شد و کم‌کم نه تنها به عنوان یک کلمه که به عنوان یک مفهوم جای خود را در شهرهای ایران پیدا کرد. چمن از مختصات پارک است و در باغ ایرانی جایگاهی ندارد.

ما پارک نداریم به جای پارک باید باغ اصیل ایرانی بسازیم. اما متأسفانه سازمان فضای سبز نیشابور فقط برنامه‌های دریافتی را پیاده می‌کند، با جاگذاری سنگ و سبزه! چمن را آبیاری می‌کند در حالی که ۸۰۰ دشت ما خشک و ۱۸۰۰ روستای ما خالی از سکنه شده است.

از احمد همت‌آبادی عضو شورای شهر نیشابور شرح وظایف شورا در این زمینه را جویا شدیم. وی می‌گوید متولی اصلی حفظ و حراست از باغ‌های نیشابور شهرداری و فضای سبز است. در مورد باغ عطار و خیام چون همه باغ ثبت ملی است حفظ آن بر عهده میراث فرهنگی و در مورد باغ امین اسلامی و باغ قوامی فقط عمارت این دو بر عهده میراث است اما حفظ باغ و درختان آن بر عهده شهرداری یا صاحب ملک است.

حالا سؤال اینجاست که با وجود این‌همه متولی و مسئول برای حفظ باغ‌ها، این بلایا را چه کسی بر سر این باغ‌های اصیل و قدیمی نیشابور آورده است؟

همت‌آبادی معتقد است شهرداری نیشابور به این مهم نرسیده که حفظ باغ‌های قدیمی در شهر می‌تواند تولید ثروت کند و ارزش افزوده‌ای در صنعت گردشگری باشد. این در حالیست که باغ امین‌اسلامی به شکلی ناقص در تملک شهرداری است، ضلع غربی آن را به شکلی آزاردهنده ساختمان‌سازی کرده و هویت باغ به کلی از بین رفته است. وی می‌گوید همین بلا ممکن است به زودی بر سر باغ قوامی هم بیاید.

این عضو شورای شهر همچنین می‌گوید: نبود بسترسازی مناسب برای حفظ باغ‌ها و خانه‌های قدیمی باعث شده روی عمارت‌های قدیمی ارزش‌گذاری نشود. شهرداری نیشابور قوانین را به گونه‌ای اجرا می‌کند که اگر خانه‌ای قدیمی خراب شود و بجای آن برج‌سازی شود برای صاحب ملک درآمد بیشتری دارد. به نحوی که حتی برخی خانه‌های قدیمی در روز تعطیل و بعضی شبانه تخریب شدند.

اما مشکل کار کجاست؟ این سیاست یک بام و دو هوای شهرداری نیشابور بخاطر چیست؟ احمد همت‌آبادی اضافه کرد: یک دوگانگی درمورد درختان خیابان و معابر وجود دارد. از طرفی ما در شورای پنجم، قانون عوارض قطع درختان را افزایش داده‌ایم بطوریکه قطع یک درخت معمولی در خیابان اگر ۲ ساله باشد، جریمه‌ای بین ۵ تا ۶ میلیون تومان دارد و از طرف دیگر شهرداری ساخت و سازها را توسعه می‌دهد و با تراکم‌فروشی به تعداد طبقات و بالکن منازل مجوز می‌دهد. خب مالک هم وقتی پروانه ساخت دارد باعث قطع و نابودی درختان می‌شود. شهرداری مکلف است قبل از صدور پروانه از سازمان سیما و منظر اجازه بگیرد تا اگر درختی در آن منزل هست پروانه به شکلی صادر شود که آن درخت حفظ شود.

همت‌آبادی معتقد است شهرداری نیشابور رویه‌ای سلیقه محور دارد با یک شهردار، پنج معاون و هشت سازمان زیرمجموعه که هرکدام ساز خودشان را می‌زنند.

اما در تماس با علی نجفی، شهردار نیشابور به این مهم رسیدیم که اقدامات سلبی در کشور خیلی جوابگو نیست و با اعمال قوانین و ضوابط به تنهایی، مشکلی حل نمی‌شود زیرا این قوانین دارای خلأهایی هم هست. نجفی می‌گوید: در مورد بسیاری از باغ‌ها دلالانی هستند که بصورت غیرمجاز و با استفاده از خلأهای قانونی یا مناسبتی و در تعارض با قوانین شهرداری اقداماتی را می‌کنند و شهرداری را در عمل انجام شده قرار می‌دهند.

وی همچنین گفت شهرداری در ابتدای شورای پنجم طرحی را به شورا ارائه کرد که ضمن آن اگر صاحب باغی بخواهد باغ خود را به یک مرکز تولید ثروت مثل موزه، رستوران سنتی یا اقامتگاه بومگردی تبدیل کند، شهرداری پروانه رایگان در اختیار وی قرار می‌دهد. که این طرح تصویب شد و صاحبانی که  خواستار حفظ باغ خود باشند نیز خدماتی همچون آبیاری، سم‌پاشی و هرس رایگان دریافت می‌کنند.

نجفی همچنین درباره باغ قوامی اینگونه می گوید: باغ قوامی عمارت بسیار ارزشمندی دارد که در ابتدای دوره پهلوی دوم احداث شده است. سازمان میراث فرهنگی بدون رضایت مالک این باغ را ثبت آثار ملی کرده، در حالیکه مالک باغ این درخواست را نداشته است. وی می‌گوید قوانین دست و پا گیر سازمان میراث فرهنگی مانع اجرای ضوابط و مقررات شهرداری است.

حبیب‌اله متحدین معتقد است شهرداری نیشابور موظف به حفظ نیشابور به عنوان “شهر پایدار” است. امام رضا علیه السلام در سفر تاریخی خود از مدینه به مرو و در گذار از نیشابور، در زمانیکه نیشابور صاحب ده‌هزار قنات بوده است، با احیاء قنات کهلات در شاه‌پسند، چشمه قدمگاه و چشمه ده‌سرخ، پیام حفظ محیط زیست و حفظ انفال را به مردم داده‌اند. نیشابور شاخصه‌های بارز فراوانی دارد که یکی از آن‌ها باغ اصیل ایرانی است. آمایش منطقه‌ای این شهر فرهنگ و کشاورزی، اکنون با تخریب باغ‌ها و قطع درختان، بهم خورده و نیشابور تبدیل به شهر صنعتی شده است. وی همچنین به عنوان کارشناس این حوزه می‌گوید استقلال، بومی‌نگری و استفاده از عقل تاریخی راهکار حفظ آثار و ارزش‌های ملی و فرهنگی است.

میراث فرهنگی، هنری و تاریخی نیشابور روز به روز در حال تخریب است. میراث گرانبهایی که دستخوش نبود هماهنگی بین ادارات و سازمان‌ها است. نبود وحدت رویه‌ای که به قول عضو شورای شهر در نبود یک بزرگتر به عنوان مرجع تصمیم‌گیری‌ها در اقدامات ریز و درشت شهری، باغ‌های اصیل نیشابور را به وضعی نگران‌کننده دچار کرده است.