دریچه‌ای متفاوت به روی شهر تهران/مرور یک‌مجموعه‌کتاب قدیمی

سردبیر پرس _ گروه فرهنگ و اندیشه‌: سال ۱۳۹۳ شهرداری تهران مجموعه‌کتاب‌هایی با عنوان «محله ما» منتشر کرد که موضوع‌شان اقلیم، فرهنگ و مردم محله‌های مختلف شهر تهران بود. از این‌مجموعه ۱۷۰ جلد منتشر شد که یکتا بی‌نیاز پژوهشگر و محقق بر این‌باور است در دوران کرونا، می‌توانند تصویر خوبی از تهران و گوشه‌وکنارش به مخاطب ارائه کنند.
بی‌نیاز در یادداشتی که درباره این‌مجموعه نوشته، به مرور آن پرداخته و میراث معنوی «محله ما» را که معرّف ۱۷۰ محله تهران است،‌ تشریح کرده است.
در ادامه مشروح متن این‌یادداشت را می‌خوانیم؛
یک سال و چند ماه از شیوع بیماری کرونا می‌گذرد، بیماری‌ای که در تمام شئون زندگی تک‌تک ساکنان زمین، تاثیر گذاشته است. به‌خصوص در زندگی افرادی که سرزندگی خود را از سفر به نقاط مختلف ایران و جهان، به دست می‌آوردند. شعار در خانه بمانیم، برای این افراد، مثل کابوسی تمام نشدنی است، ولی چه می‌توان کرد؟ به جز توسل به راه‌های خلاقانه، برای کسب انرژی و سرزندگی. در ادامه مجموعه‌ کتاب‌هایی را بررسی می‌کنیم که می‌توانند در به دست آوردن شادی، در عصر کرونا، به شما کمک کنند. مجموعه کتاب‌های محله‌ی ما که در سال ۱۳۹۳ به سفارش معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران توسط موسسه‌ی فرهنگی در انتظار فردایی دیگر، تهیه شده و از سوی نشر تندیس شب، به چاپ رسیده است. درباره‌ ۱۷۰ محله‌ تهران است، بعضی از این محله‌ها در یک کتاب و برخی دیگر در دو کتاب گنجانده شده‌اند.
با این کتاب‌ها می‌توانیم به محله‌های تهران سر بزنیم. البته نه محله‌هایی امروزی با مرز و محدوده‌های مشخص، بلکه به محله‌هایی که هویت‌شان طی مرور زمان، قوام یافته و سه نسل در آن‌جا ساکن شده باشند و اهالی آن محله خود را به نام آن محله‌ای بخوانند.
وقتی از کتاب‌های راهنمای گردشگری صحبت می‌کنیم، اکثر افراد به یاد کتابچه‌های کوچک جیبی‌ای می‌افتند که جاذبه‌های دیدنی هر شهر را در آن‌ها معرفی کرده‌اند، حتا پا را فراتر گذاشته، به هر جاذبه با متر و معیار خودشان، ستاره داده‌اند. گویی جاذبه‌ای مهم‌تر و دیگری کم‌اهمیت‌تر هست. اگر یکی از کتاب‌های مجموعه‌ی محله‌ی ما را ورق بزنید، طی چند ثانیه می‌فهمید که این کتاب‌ها با تمام کتاب‌های راهنما و همچنین کتاب‌های آگاهی‌دهنده فرق دارند.
این کتاب‌ها، طوری طراحی شده است که برای مخاطبان مختلف، با نیازهای متفاوت مفید و جذاب باشد. می‌توان برای کنکاش بیشتر در محتوا و طراحی کتاب‌های این مجموعه به تفکرات نیچه استناد کرد. نیچه نوع دیگری از گردشگری را پیشنهاد می‌کند، اینکه بیاموزیم چگونه جوامع و هویت‌های ما از گذشته‌مان شکل گرفته و از طریق آن حسی‌ از تداوم و تعلق بیابیم. فردی که از این دیدگاه به گردشگری می‌نگرد «فرای هستی مستقلِ گذرای اطرافش را می‌بیند و خود را روح خانه، نژاد و شهرش حس می‌کند.» می‌تواند به بناهای قدیمی بنگرد و «شاد باشد که بداند وجود انسان در کل تصادفی نیست بلکه از گذشته‌اش رشد کرده و وارث گل و میوه‌ی آن است، و بدین گونه است که هستی انسان بخشوده می‌شود، نه تنها بخشوده که موجه می‌شود.»[۱]
چنین تجربه‌ای را می‌توان در بخش‌های کتاب‌های محله‌ی ما کندوکاو کرد. کتاب با مقدمه‌ای شروع می‌شود که داستان تهران را توضیح می‌دهد، داستانی که سبب هویت‌بخشی به تهران می‌شود و تهران را از یک شهر بی‌روح کثیف، به جایی کهن و پرشور و مهم تبدیل می‌کند. پس از آن بخشی کوتاه، همچون یک نگاه گذرا به هر محله‌ می‌آید و ذهن مخاطب را برای ورود به تاریخ محله آماده می‌کند. قبل از ورود به بخش «پابه‌پای تاریخ در محله»، تایم‌لاین و نقشه‌ی آن محله را خواهیم دید. در تایم‌لاین همان‌طور که از نامش پیداست، اتفاقات تاریخی محله، بنا به سال وقوع ذکر شده، عکس‌هایی از آن اتفاق نیز زینت‌بخش تایم‌لاین شده است.
ورود به بخش تاریخی کتاب با عکس‌هایی از گذشته الهام‌بخش‌تر شده و در این بخش، تاریخ محله به طور کامل بررسی می‌شود. با مراجعه به صفحه‌ شناسنامه خواهیم دید که پشت این اطلاعات، یک تیم قوی تحقیق وجود داشته، که به شیوه‌ی کتاب‌خانه‌ای و میدانی اطلاعات دقیقی را به دست آورده‌اند. همچنین در کنار این تیم، تیم جمع‌آوری و تهیه‌ی عکس حضور داشته‌اند و با عکس‌هایشان فضا را برای مخاطب ملموس‌تر کرده‌اند. بخش بعدی کتاب، مرز و محدوده‌های محله است. این مرز و محدوده‌ها، مرز و محدوده‌های هویتی هستند نه مرز و محدوده‌های تعیین شده از طرف شهرداری. در این بخش خیابان‌های اطراف محله معرفی می‌شوند تا اگر کسی خواست به محله رفت و آمد کند، راه ورود و خروج محله را بلد باشد. در ادامه‌ی بررسی کتاب، بد نیست از افکار متفکران دیگری کمک بگیریم.
مثلا گزاویه دومتر [۲] سفری به گرد اتاق خوابش کرد، و گزارش آن‌چه را دیده بود، سفری در اطراف اتاق خوابم [۳] عنوان کرد. او در سال ۱۷۹۸ میلادی، سرخوش از تجربه‌ی اولش، سفر دیگری را آغاز کرد. این‌بار، همان‌ سفر را در شب انجام داد و گزارش آن را گشت و گذار شبانه در اطراف اتاق خوابم [۴] نامید. آلن دوباتن با پیروی از دومتر، مسافرت در محله را امتحان کرد و تجربه‌های جدید را به دست آورد. او دلیل این‌که دیگران خود را در معرض چنین تجربه‌ای قرار نمی‌دهند این موضوع می‌داند که «در شهر خودمان توقعات‌مان برآورده شده‌اند. مطمئنیم که هر چیز جالب محله‌مان را کشف کرده‌ایم، در درجه‌ی اول به دلیل این‌که مدتی طولانی در آن‌جا زیسته‌ایم. قابل قبول نیست در محله‌ای که ده سال یا بیشتر ساکن آن بوده‌ایم چیز جدیدی کشف کنیم. عادت‌کرده‌ایم و لاجرم کور شده‌ایم.»
بخش‌های بعدی کتاب در جهت باز شدن چشم مخاطبانی است که بدون نگاه کردن به اطراف خود، از خیابان‌ها گذر می‌کنند. در یکی از این بخش‌ها سری به مغازه‌ها و مشاغل آن محله می‌زنیم. در ادامه کتاب دست ما را می‌گیرد و به کوچه و پس‌کوچه‌های محله می‌برد. درِ هر کدام از اماکن مهم محل را می‌زند و ما را به داخل آن مکان می‌برد و با تاریخ آن‌جا آشنا می‌کند. در این‌جاست که خرده‌خرده هر مکان، رنگ می‌گیرد. ممکن است آن مکان در کتاب‌های راهنمای گردشگری ستاره‌ای نگیرد، حتا شانس حضور را نداشته باشد، اما در کتاب‌های محله‌ی ما، این مکان، تبدیل به جایی خاطره‌انگیز شده است. برای بهره‌وری بیشتر، لازم است به توصیه‌های آلن دوباتن توجه کنیم.
او تلاش کرد به ذهنش این‌دستور را بدهد که: «به اطرافم به‌ گونه‌ای بنگرم که گویی تا کنون آن‌جا زندگی نکرده‌ام.» و به این ترتیب بود که سفرهایش آرام‌آرام ثمر داد. «اکنون تحت تاثیر فرمان ذهنی‌ام که باید هر چیزی را عامل بالقوه‌ای برای جلب نظر بیانگارم اشیاء، لایه‌هایی از ارزش‌های نهفته بروز دادند. ردیفی از مغازه‌های که تاکنون به عنوان مجموعه‌ای از بلوک قرمز بی‌تفاوت می‌شناختم، هویتی معمارانه یافتند. در اطراف یک گلفروشی ستون‌های جورجی بود، و بالای قصابی ناودان‌هایی جانور شکل به سبک گوتیک ویکتوریایی دیده می‌شد و…» و چنین است که دوباتن می‌گوید «محله‌ام نه تنها شامل افراد و ساختمان‌های شاخص شد، بلکه به تدریج عقایدی هم برانگیخت. به ثروت جدیدی که منطقه یافته بود اندیشیدم. از خودم پرسیدم چرا از قوس پل‌های راه‌آهن و بزرگراهی که خط آسمان را قطع می‌کند خوشم می‌آید.»
کتاب‌های «محله‌ ما» نیز چنین حسی را در مخاطب برمی‌انگیزانند، ممکن است مخاطب بارها از کوچه و پس‌کوچه‌های محله‌شان رد شده باشد، اما خانه‌، مسجد، کاروانسرا و… ندیده باشد، چون فکرش مشغول به امور روزمره بوده است. اما با خواندن کتاب‌های محله‌ی ما، محله‌ای که سال‌ها در آن زندگی کرده، شکل و رویی تازه می‌گیرد، جایی می‌شود مثل قاره‌ای ناشناخته، و مخاطب تبدیل به یک کاشف می‌شود.
اما کتاب‌های «محله‌ ما» باز هم پیش‌تر می‌روند. این کتاب‌ها، «آن محله‌ای»‌ها را از لابه‌لای تاریخ بیرون کشیده و پای داستان‌شان می‌نشینند، مثلا ده‌ونکی‌ها، ساکنان گذشته‌ ده‌ونک هستند، که نقشی موثر در محله یا کشور داشته‌اند و یا آرامگاه‌شان در آن محله است.
در انتهای کتاب، اگر به آن محله علاقه‌مند شده باشید، می‌توانید نقشه‌های خیابان‌یابی و جداول راهنمای شهری را ببینید که برای گشت و گذار بسیار کارآمدند.
دبیر مجموعه‌کتاب‌های محله‌ ما، سیدعماد حسینی تلاش کرده‌ این کتاب‌ها برای همه‌ مخاطبان جذاب باشد، چه کسانی که در محله‌ زندگی می‌کنند و چه رهگذرانی که برای کاری به محله می‌آیند و چه توریست‌هایی که به قصد گردشگری راهی محله می‌شوند. در شناسنامه‌ی کتاب با نام‌های آشنایی چون سیدمحمد بهشتی و سیداحمد محیط طباطبایی به عنوان مشاوران این مجموعه کتاب روبه‌رو می‌شویم که بی‌شک در غنای آن موثر بوده‌اند.
تصمیم دبیر مجموعه بر تنوع نویسندگان، سبب شده است که محله‌های مختلف، با نگاه‌های متفاوت نگارش شوند، در میان نام این نویسندگان، نام افرادی همچون محمد رضاپور، زهرا نبوی، سناء شایان، زهرا فرهنگ‌نیا، زینب عزیزمحمدی و… دیده می‌شود. همچنین مدیریت هنری این مجموعه را مهدی دوایی، به عهده داشته و تلاش کرده با گرافیکی متفاوت، مخاطب را به آن محله ببرد. کتاب‌های محله‌ ما با حمایت معاونت اجتماعی فرهنگی شهرداری تهران توسط موسسه‌ فرهنگی در انتظار فردایی دیگر، منتشر شده است.
******
[۱] هنر سیر و سفر، آلن دوباتن
[۲] Xavir de maistre
[۳] A Jonurney My Bedroom
[۴] Nocturnal Expedition around My Bedroom