ظرفیت مغفول صنایع‌دستی خراسان شمالی/ پتانسیلی عظیم با هزار دردسر

سردبیر پرس – گروه استان‌ها: با گسترش روزبه‌روز تحریم‌ها، اهمیت اتکا به اقتصاد مقاومتی بیشتر مشخص می‌شود به صورتی که عموم کارشناسان خبره اقتصادی راه برون‌رفت از مشکلات را افزایش تولید می‌دانند.
یکی از گرایش‌هایی که می‌تواند در افزایش تولید، رشد ارزش‌افزوده و ارزآوری نقش مهمی را ایفا کند صنایع‌دستی است. حرفه‌ای که در جای‌جای کشور می‌تواند خودی نشان دهد.
خراسان شمالی نیز با توجه به شرایط اقلیمی و قومیتی ظرفیت ویژه‌ای در این حوزه دارد. به عبارتی می‌توان گفت صنایع‌دستی خراسان شمالی با توجه به حضور قومیت‌های مختلف مانند کرد، ترک، ترکمن، تات و فارس در این استان از تنوع چشمگیری برخوردار است.
در این استان گونه‌های مختلفی از صنایع‌دستی از قبیل گلیم‌بافی، زیلوبافی، سفره کردی، پلاس، پاپوش‌های سنتی، چارقددوزی، ساخت‌وسازهای سنتی، رنگرزی سنتی و دوخت لباس‌های محلی، نمدمالی، سفالگری و دیگر موارد رواج دارد.
وجود و وفور مواد اولیه مانند ابریشم درجه‌یک که با قیمت اندکی تهیه می‌شود، دستبافته‌های متنوع و چشم‌نوازی ازنظر طرح و رنگ را در این استان به وجود آورده است که برخی از آن‌ها را مرور می‌کنیم.
نگاهی به صنایع دستی خراسان شمالی / از «فرش دورو» تا «پلاس»
«گلیم» ازجمله صنایع‌دستی این استان است که محققان سابقه‌ای ۷ هزارساله برای آن قائل‌اند و طرح‌های به‌کاررفته در آن متأثر از فرهنگ سنتی و محیط جغرافیای طبیعی بافندگان است. در روستاها بافندگان هنگام بافت از نقشه استفاده نمی‌کنند و نقشه‌های ذهنی آن‌ها به صدها نقش دیگر تقسیم‌شده و هر نوع سلیقه‌ای را ارضا می‌کند.
این کالای بسیار زیبا در قالب‌های خورجین، پادری، پشتی، رخت خواب‌بند، کوله‌پشتی، کیف زنانه، جوراب، دستکش و بازوبند کاربرد دارد.
«سفره کردی» یک هنر خاص از بافته‌های منحصربه‌فرد زنان کرد عشایر خراسان شمالی است و به‌عنوان هنری وصف‌ناپذیر که نمادهای مذهبی و احساسی عشایر را نسبت به طبیعت در خود جای‌داده، نقش‌های آن نشانگر عظمت فرهنگ، اعتقادات و آداب‌ورسوم قوم کرد است.

«جاجیم» نیز دستبافته‌ای دیگر از هنرمندان خراسان شمالی است که ضخیم، راه‌راه و رنگین است که به‌عنوان زیرانداز، پتو، روتختی، جل اسب و کف‌پوش منازل کاربرد دارد. همچنین «پلاس» نوعی گلیم پشمی است که از دیرباز به‌عنوان یک زیرانداز مناسب جهت محافظت از رطوبت، سرما و گرمای زمین به کار می‌رود. پلاس در سایر نقاط ایران نیز بافته می‌شود ولی بافت «پیچ» آن منحصر به خراسان شمالی است.
فرش دورو روستای «دویدوخ» نیز دیگر هنر ویژه اهالی خراسان شمالی است. این فرش تمام ابریشم بوده و زیبایی خاصی دارد. روستای ۶۲۰ خانواری «دویدوخ» ۲ هزار و ۶۰۰ نفر جمعیت دارد که هر خانواده دارای یک دار قالی و اکثر قالی‌های بافته‌شده این روستا به‌صورت دورو و تمام ابریشمی است که بافت هر قالیچه سه متری حدود ۷ ماه به طول می‌انجامد.
این صنایع که هرکدام پتانسیل متحول کردن اقتصاد استان را دارند اکنون با مشکلات ریزودرشتی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. از نبود مواد اولیه گرفته تا عدم توانایی در بازاریابی و فروش؛ به‌طوری‌که با شیوع کرونا این حرفه بیش‌ازپیش مشکل پیداکرده و باعث شده میزان فروش صنایع‌دستی از ۱۰ هزار دلار به صفر کاهش یابد.
سردبیر پرس پیش از این در گزارشی با تیتر صنایع دستی خراسان شمالی در بحران / علت چیست؛ کرونا یا تنبلی مدیران؟ وضعیت فعلی صنایع دستی در خراسان شمالی را از زبان مسئولان مربوطه مورد بررسی قرار داد که می‌توانید مشروح آن را در لینک موجود در تیتر بخوانید.
نبود صنایع تبدیلی؛ مشکلی قدیمی و ریشه‌دار
یکی از مشکلات اساسی صنایع‌دستی استان تأمین مواد اولیه است. به‌عنوان نمونه ابریشم راز و جرگلان یکی از باکیفیت‌ترین ابریشم‌های کشور بوده اما به دلیل نبود صنایع تبدیلی بهره‌برداری از آن کاهش‌یافته است.
یکی از نوغانداران جرگلانی در این خصوص می‌گوید: اگرچه در این منطقه استفاده از ابریشم رونق خاصی دارد، ولی به دلیل عدم وجود دستگاه‌های نخ‌ریسی و پیله خشک‌کنی، پیله‌های ابریشم به‌صورت تر به دلالان فروخته می‌شود، ولی دوباره مجبور هستیم، نخ‌های ابریشمی را برای تولید فرش‌های دستباف از استان‌های هم‌جوار وارد کنیم.
همچنین دلالان مانند همیشه در این میان قرار دارند. ماجرا از آن قرار است که دلالان مانع خرید ابریشم توسط فرش‌بافان می‌شوند و ابریشم را از نوغانداران خریداری می‌کنند.

برای حل این مسئله از حدود مهرماه سال جاری عملیات اجرایی ساخت نخستین مجتمع تولیدی فرش دوروی ابریشمی روستای «دویدوخ» از توابع شهرستان ترکمن‌نشین راز و جرگلان که تولیدات آن آوازه جهانی دارد، آغاز شد.
پولاد نجاهی، بخشدار جرگلان در این خصوص گفت: کل اعتبار موردنیاز برای ساخت این مجتمع ۱۲ میلیارد ریال بوده، که قرار است از محل تسهیلات کمیته ملی دهیاری‌های کشور تأمین شود.
بازاریابی حلقه مفقوده صنعت صنایع دستی
دیگر مشکل این حوزه فروش فرش دورو است. یکی از بافندگان در این خصوص به خبرنگار سردبیر پرس بیان کرد: طی سال‌های اخیر، زمینه فروش محصولات به مشتریان داخلی و خارجی تا حدودی فراهم بود و پس از اتمام بافت فرش و دیگر محصولات برای فروش اقدام می‌کردیم اما اکنون به دلیل کرونا شرایط سابق وجود ندارد و تعداد مشتریانی که می‌خواهند به طور نقدی خرید کنند، کم است.
وی افزود: اگر بخواهیم این هنر بی‌بدیل از بین نرود باید سرمایه گذار جذب کنیم و برای صادر کردن و فروش به خریداران خارجی چاره‌ای بیندیشیم.
این مسئله را می‌توان در سخنان مدیرعامل اتحادیه صنایع دستی خراسان شمالی جست. وی با اشاره به وضعیت و شرایط نامطلوب صنایع دستی در استان و رکود صد درصدی در فروش، گفت: فروش اینترنتی محصولات به شکل محدود انجام می‌شود و تنها ۱۰ درصد تولیدات صنعت گران به صورت اینترنتی به فروش می‌رسد.
فرش‌های نفیس ملی که در شیروان خاک می‌خورد
تبلیغ و شناساندن این هنرها به مردم استان، کشور و ملل دیگر نیازمند برگزاری انواع نمایشگاه‌ها، ورود سرمایه‌گذاران مختلف و حتی ساخت موزه‌هایی با این هدف است.
نکته قابل‌توجه آن است که از سال ۱۳۹۰ طبق شیوه‌نامه ابلاغی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ۲۰ تخته فرش نفیس از موزه ملی فرش ایران برای نمایش دائمی به بجنورد منتقل شد. این فرصت مناسبی بود که علاوه بر جذب گردشگر، کالاها و محصولات استان نیز به معرض دید عموم قرار گیرد.
باوجوداینکه طرح محتوایی، برای جذب اعتبار موردنیاز به‌منظور در نظر گرفتن ساختمان نگهداری، تهیه و تأیید شد اما پروژه به دلیل نامناسب بودن وضعیت اعتبار تا سال ۹۶ مسکوت ماند. اما سرانجام با سفر رئیس وقت مرکز ملی فرش ایران و انتقاد از خاک خوردن فرش‌ها در پستوی مجموعه عمارت مفخم، مسئولان وقت به تکاپو افتادند تا این گنجینه ارزشمند را در معرض دید علاقه‌مندان قرار دهند.

نبود هماهنگی و همکاری بین سازمان‌ها و ادارات مربوط سبب شد فضایی مناسب برای راه‌اندازی موزه فرش در مرکز استان یافت نشود.سرانجام بعد از اماواگرهای بسیار شیروان میزبان نمایش فرش‌ها شد و اکنون با گذشت یک سال از انتقال فرش‌ها، هنوز قفل موزه فرش باز نشده است.
«روئین»؛ ظرفیتی که می‌تواند استان را متحول کند
ظرفیت‌های خراسان شمالی به این موارد محدود نمی‌شود. روستای روئین اسفراین تنها دهکده نساجی کشور است که با توجه به ظرفیت و توانمندی‌هایی این خطه در حوزه صنایع‌دستی و گردشگری، قابلیت ثبت جهانی دارد.
این موضوع را محمدرضا قهرمانیان، معاون صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان تأیید می‌کند و می‌گوید: صنایع‌دستی، بافت باارزش تاریخی ثبت ملی شده و روستای هدف گردشگری بودن روئین موجب شده تا این روستا در کشور از دیگر روستاها متمایز باشد و صنعت نساجی که تقریباً همه اهالی در آن اشتغال دارند یکی از پتانسیل‌های مهم جذب گردشگر است.
وی با بیان این‌که این دهکده ملی قطب بافندگی خراسان شمالی است گفت: ۲۰۰ کارگاه بافندگی حوله، چادرشب و دیگر دست بافته‌ها در این روستا فعال است و به‌جز آن بافندگان این روستا به‌صورت خانگی نیز فعالیت می‌کنند.
قهرمانیان ادامه داد: تولید انبوه چادرشب در روستای روئین اسفراین موجب شد که نخستین خانه نساجی سنتی کشور، سال ۹۵ در حمام خزینه‌ای این دهکده که یادگاری از دوره قاجار است ایجاد شود.
این مسئول اظهار داشت: این روستا بالاترین میزان تولیدات منسوجات سنتی استان را دارد به‌طوری‌که در این روستا سالانه ۱۵۰ هزار مترمربع چادرشب، حوله، دستمال و شال تولید می‌شود.
وی با بیان این‌که هم‌اکنون ۳۵۰ تا ۴۰۰ نفر از افراد ساکن در روستای روئین به‌طور مستقیم به تهیه نخ، رنگ‌آمیزی و بافت چادرشب و فروش آن نیز اشتغال دارند گفت: رشته چادرشب بافی یا نساجی سنتی روئین مهر اصالت سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) نیز دریافت کرده است.

اکنون این ظرفیت شگفت‌انگیز روستای روئین که بیش از ۵۰۰ سال قدمت دارد تقریباً رهاشده و متأسفانه در جذب گردشگر و فروش محصولات صنایع‌دستی آن‌چنان بهره‌ای نصیب استان نشده است.
مسئولان نمایشگاه ملی و بین‌المللی برگزار کنند
شیوع کرونا نیز بر درد ۲۱ هزار فعال حوزه صنایع‌دستی استان افزوده است. مسلم زاهدی، یکی از فعالان این حوزه در گفتگو با مهر اظهار کرد: میزان تولیدمان حدوداً نصف شده و فروش محصولات تقریباً به صفر رسیده است.
وی افزود: برگزاری نمایشگاه‌های مجازی برای جان گرفتن صنایع‌دستی امری واجب است و نمایشگاه‌های مجازی بین‌المللی می‌تواند اندکی از مشکلات را رفع کند تا از طریق فروش مجازی درآمدی کسب کنیم.
یکی دیگر از فعالان صنایع‌دستی از خوابیدن سرمایه خود به‌واسطه شرایط موجود سخن می‌گوید و اضافه می‌کند: زمستان گذشته را به امید نوروز گذراندیم اما به‌واسطه شیوع کرونا فروشی نداشتیم و نمی‌توانیم مجدداً دست به تولید بزنیم.
بیکاری ۶ هزار صنعتگر / مواد اولیه ۸۰ درصد گران شدند
رئیس اتحادیه صنایع‌دستی خراسان شمالی در خصوص مشکلات صنعتگران می‌گوید: میزان تولیدات به ۶۰ درصد رسیده است و از سوی دیگر شاهد افزایش ۸۰ درصدی قیمت مواد اولیه به‌واسطه نوسانات نرخ ارز هستیم.
ایزانلو با اشاره به این‌که میزان فروش تولیدات صنایع با کاهش چشمگیری روبه‌رو بوده است، می‌افزاید: تنها ۲۰ درصد محصولات به فروش می‌رسد و از سوی دیگر شاهد تعطیلی ۳۰ درصدی کارگاه‌های صنایع‌دستی هستیم و باید گفت که ۶ هزار صنعتگر یعنی حدود ۳۰ درصد فعالان صنایع‌دستی بیکار شده‌اند.
ایزانلو برطرف نکردن مشکل بیمه صنعت گران را در این شرایط مزید بر علت می‌داند و بر این باور است که فروشگاه‌های اینترنتی نیز تأثیر چندانی بر روند فروش صنایع‌دستی ندارند و نمی‌توان به‌عنوان یک راهکار اساسی به آن نگاه کرد.
درهرصورت باید معترف بود که شرایط فعلی صنایع‌دستی خراسان شمالی خصوصاً با شیوع کرونا اصلاً مناسب نیست و ادامه این روند می‌تواند آسیب‌های بیشتری به این صنعت پربازده بزند.