نویسنده اولین کتاب ترکی اسلامی کیست؟

پایگاه خبری سردبیر، گروه فرهنگ، بخش پژوهش‌های رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در قرقیزستان در تازه‌ترین گزارش ارسالی خود به مهر، یکی از مهم‌ترین دانشمندان و حکمای آسیای مرکزی را معرفی کرده است. یوسف خاص حاجب بلاساغونی نام این دانشمند برجسته و اثرگذار است. او را از شاگردان ابن‌سینا دانسته‌اند و برخی نیز در این انتساب شاگردی تشکیک کرده‌اند، چرا که سال‌های فراگیری علم او با ایام گرفتاری‌های سیاسی ابن‌سینا منطبق است. این گزارش را در ادامه بخوانید:
یوسف خاص حاجب بلاساغونی دانشمند، شاعر، سیاستمدار و نویسنده اولین کتاب ترکی اسلامی در سال ۱۰۱۵ و بنا بر اطلاعات دیگر در سال ۱۰۱۶ در شهر بلاساغون (تقماق کنونی در قرقیزستان) مرکز حکومت قراخانیان در کشور قرقیزستان کنونی به دنیا آمده است. اطلاعات در خصوص او منحصر به خود اثر وی و مقدمه‌های الحاقی سه نسخه خطی موجود است که بعدها به کتاب الحاق شده است. وی علاوه بر ترکی، زبان‌های فارسی، عربی و علوم زمان خود از جمله فلسفه، ریاضی، پزشکی، نجوم، هنر، ادبیات و… را فرا گرفت. برخی او را به عنوان شاگرد ابن‌سینا می‌دانند.
اثر منظوم وی «قوتادغوبیلیگ» نام دارد و نگارش این کتاب را در بلاساغون آغاز کرده و بعد از ۱۸ ماه در کاشغر به پایان رسانده و آن را به تمغاچ بغراخان ابوعلی حسن بن سلیمان ارسلان قراخانی تقدیم کرده است و در مقابل؛ عنوان و مقام خاص حاجب را که یکی از مقام های والای دربار بوده است را از وی گرفته است.
قوتادغوبیلیگ در ۶۶۴۵ بیت به وزن متقارب مقصور «فعولن، فعولن، فعولن، فعول» در شکل مثنوی سروده شده است. این مثنوی گرانقدر از نخستین آثار اسلامی به شمار می‌رود. چهار شخصیت اثر، نمادهای عدالت، دولت، عقل و قناعت هستند. گون دوغدی سمبل عدالت، آی دولدی نماد دولت، اوغدولموش نماینده عقل و اودغورموش نماینده قناعت هستند. در این مثنوی که بیشترین سهم آن را مناظرات قهرمانان تشکیل می‌دهد، پس از توحید و نعت از آفرینش کائنات، اهمیت علم، اخلاق نیکو، فضیلت انسان، اهمیت زبان، قدرشناسی انسان از نعم الهی و ستایش از دادگری‌های پیران قبایل سخن می‌رود و سپس شاعر وارد داستان تمثیلی اصلی می‌شود.
قوتادغوبیلیگ با توجه به موضوع و نام آن، از نوع آثاری است که در ادبیات عربی و فارسی زیر نام‌های آداب الملوک، سعادتنامه، سیاستنامه، نصیحه الملوک و… برای نشان دادن طریق عدالت و کشورداری تالیف شده‌اند.

یوسف خاص حاجب، بدانگونه که از قوتادغوبیلیگ برمی‌آید با فلسفه یونان، آثار متفکران عالم اسلام نظیر الکندی، فارابی و ابن‌سینا آشنا بوده است. در کتاب خود داستان‌هایی از حضرت موسی، حضرت عیسی و اسکندر ذوالقرنین می‌آورد. حتی به فرازهایی از شاهنامه فردوسی اشاره می‌کند.
یوسف بلاسوغونی در قوتادغوبیلیگ، دانش بشری را به سه قسم تقسیم می‌کند:
۱- آویچغا سوزو (سخن شفاهی پیران و دانش سالخوردگان)۲- بیلیگلیک سوزی (آثار مکتوب اندیشمندان)۳- شاعر سوزو (ادبیات منظوم)
قوتادغوبیلیگ گذشته از ارزش محتوایی آن از جهت تاریخ زبان نیز شایان دقت و اهمیت است. در این اثر به اشکال کهن بسیاری از ضرب المثل‌ها و کلمات قصار رایج در ترکی بر می‌خوریم، به عنوان مثال:
اوکوش کورکی تیل اول، بو تیل کورکی سوزکیشی کورکی یوز اول، بو یوز کورکی کور.
از این اثر سه نسخه خطی در کتابخانه‌های وین، قاهره و فرغانه موجود است، نخستین بار هرمان وامبری اسلام شناس مجار، نسخه کتابخانه وین را که به البای اویغوری منتشر ساخت. سپس ویلهلم رادلف آن را با توضیحات کافی در پترزبورگ چاپ کرد.
بسیاری از اقوام ترک‌زبان این اثر را نخستین شاهکار ادبیات مکتوب دوره اسلامی خود می‌دانند. برخی محققان معتقد هستند که یوسف بلاساغونی در سن ۵۵ سالگی از دنیا رفت و ظاهراً در قسمت جنوبی شهر کاشغر در محلی به نام پایپاپ چین به خاک سپرده شده است.
در بیشکک پایتخت قرقیزستان مجسمه یوسف بلاساغونی نصب شده است. دانشگاه ملی این کشور نیز در سال ۱۹۹۲ م. به نام بلاساغونی نامگذاری شده است. چند خیابان در این کشور به نام این متفکر بزرگ ترکی است. تصویر خیالی وی روی اسکناس ۱۰۰ صومی قرقیزستان چاپ شده است. نام یوسف خاص حاجب نام خیابان‌هایی در شهرهای تاشکند، اندیجان و سمرقند ازبکستان است.