گام بلند ایران در دهه کیفیت/مروری بر وضعیت علمی کشور

پایگاه خبری سردبیر – گروه دانش و فناوری؛ اولین سال دهه چهارم انقلاب اسلامی در حالی به پایان نزدیک می‌شود که رشد علمی ایران به نقطه عطف مهمی رسیده است و در گامی قرار داریم که روند تولید علم از کمیّت به کیفیت سوق یافته است. بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی سهم ایران از استنادات علمی دنیا به بیش از ۳ درصد رسیده است. به این ترتیب با سهم دو درصدی تولیدات علمی ایران از تولید علم دنیا و سهم بیش از سه درصدی استنادات، کشور به مرحله‌ای رسیده است که علم با کیفیت تولید می‌کند و خود را برای ورود به عرصه‌های فناوری و تکمیل چرخه از ایده تا محصول دانش بنیان آماده می‌کند.
دکتر محمدجواد دهقانی سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام و رئیس مرکز منطقه‌ای اطلاع رسانی علوم و فناوری در گفتگوی خود با پایگاه خبری سردبیر درباره تغییرات این روند و اهمیت آن در رشد علمی کشور توضیحاتی ارائه کرد.
به اعتقاد وی رشد علمی ایران آنچنان جهشی بوده که تمام پایگاه‌های استنادی علوم در دنیا به آن اذعان دارند. ضمن اینکه رشد علمی تنها محدود به مقاله و استناد نبوده و رشد مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها و حضور در رتبه بندی‌های بین المللی و همچنین ارتقا جایگاه زبان فارسی به عنوان زبان علمی دنیا از دیگر مواردی است که رشد علمی ایران را سرعت بخشیده است.
بر اساس آمار پایگاه استنادی علوم web of science تا سال ۲۰۰۰ کشور جمهوری اسلامی ایران تعداد هزار یا هزار و ۱۰۰ مدرک علمی نمایه شده دارد اما این میزان تا پایان سال ۲۰۱۹ و آخرین آمار به دست آمده به ۵۸ هزار مدرک علمی رسیده است؛ این میزان رشدی ۵۰ برابری در ۱۰ سال اخیر نشان می‌دهد دهقانی گفت: در بحث تولید علم یک جنبش از ۲۰ سال گذشته رخ داده است و به طور خاص از سال‌های ۱۹۹۹ و ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹ این جنبش حرکتی را در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی ایجاد کرد و باعث شد ایران جایگاه ویژه ای در میان سایر کشورها در دنیا و در میان کشورهای اسلامی پیدا کند. بر اساس آمار پایگاه استنادی علوم web of science تا سال ۲۰۰۰ کشور جمهوری اسلامی ایران تعداد هزار یا هزار و ۱۰۰ مدرک علمی نمایه شده دارد اما این میزان تا پایان سال ۲۰۱۹ و آخرین آمار به دست آمده به ۵۸ هزار مدرک علمی رسیده است.
وی افزود: این میزان رشد ۵۰ برابری در ۱۰ سال اخیر نشان می‌دهد ضمن اینکه متوسط رشد علمی سالانه جمهوری اسلامی ایران در ۱۰ سال اخیر ۲۱.۵ درصد بوده است و سهم ۰.۱ درصدی ایران در تولید علم (کمیّت) در ۲۰ سال قبل به سهم ۲ درصدی از تولید علم دنیا در ۲۰۱۹ افزایش پیدا کرده است. در واقع بخش کمیت کار علمی نشان می‌دهد که حجم کارهای علمی ایران در این مدت وضعیت منحصربه فردی در دنیا داشته است.
سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام یادآور شد: اگر بخواهیم تنها از نظر کمیّت مقایسه کنیم می‌بینیم که ۲۰ سال پیش کل کشورهای اسلامی (۵۷ کشور) سهم شأن از تولید علم دنیا تنها ۲ درصد بوده است و اما اکنون و در سال ۲۰۲۰ سهم کشورهای اسلامی به ۱۰ درصد افزایش یافته و سهم ایران به تنهایی از تولید علم دنیا ۲ درصد است. بر همین اساس رتبه جمهوری اسلامی ایران در تولید علم دنیا از منظر کمیّ (تعداد) رتبه شانزدهم دنیا است. در واقع این رتبه نشان دهنده رده ایران از نظر حجم و تعداد کارهای علمی پژوهشگران است این در حالی است که رتبه اول منطقه و کشورهای اسلامی در اختیار ایران است.
وی اضافه کرد: نکته مورد توجه دیگر این است که حدود ۶۷ درصد از فعالیت‌های علمی که از قبل از انقلاب اسلامی تا الان انجام گرفته است در ۶ سال اخیر انجام شده است. یعنی فعالیت‌های ۶ سال اخیر حجم زیادی از فعالیت علمی کشور را به خود اختصاص داده‌اند. دلیل تاکید بر روی این مسئله این است که در این مدت با محدودیت‌های بسیاری در زمینه ارتباطات علمی، دسترسی به پایگاه‌های بین المللی و همکاری با خارج از کشور روبرو بوده‌ایم و به رغم همه این محدودیت‌ها، فعالیت‌های علمی رضایت بخش بوده است.

دهقانی با اشاره به اهمیت همکاری‌های بین المللی در تولید علم گفت: یکی دیگر از شاخص‌های دیگری که در زمینه تولید علم اهمیت دارد، شاخص همکاری و مشارکت‌های بین المللی است. در حال حاضر بر اساس آخرین آمار استخراج شده در سال ۲۰۱۹ حدود ۲۸ درصد از فعالیت‌های علمی که در دانشگاه‌های کشور صورت می‌گیرد با مشارکت کشورهای دیگر است و این موضوع در بعد دیپلماسی علمی و بحث‌های سیاست‌های کلان علم و فناوری از اهمیت زیادی برخوردار است. این میزان در ۶ سال پیش کمتر از ۲۰ درصد بود.
رئیس مرکز منطقه‌ای اطلاع رسانی علوم و فناوری به موضوع شاخص کیفیت در تولید علم اشاره کرد و اظهار داشت: شاخص کیفیت در تولید علم از اهمیت بسزایی برخوردار است. در بحث کیفیت یکی از شاخص‌هایی که برای ارزیابی عملکرد کیفی یک کشور، یک دانشگاه یا حتی یک پژوهشگر استفاده می‌شود، تحلیل‌های استنادی است. تحلیل استنادی به معنای این است که چه میزان از این مقالات و تولیداتی که در مراکز علمی کشور در دنیا چاپ می‌شود مورد استفاده قرار می‌گیرد و چقدر به این تولیدات استناد می‌شود، بر این مبنا میزان اثرگذاری آن در جامعه علمی چقدر است.
میزان مقالات پر استناد ایران در ۱۰ سال اخیر رشد ۱۰ برابری را تجربه کرده‌اند. رشد سالانه ایران در ۱۰ سال اخیر در استنادات علمی نیز حدود ۲۴.۷ درصد بوده است و اگر بخواهیم سهم ایران را در میان استنادات علمی دنیا مقایسه کنیم می‌بینیم بیش از ۳ درصد سهم داریم. وی گفت: خوشبختانه جمهوری اسلامی ایران در کنار حجمی که از تولیدات علمی که دارد، رشد قابل ملاحظه‌ای هم در استنادات داشته است. به این ترتیب که بر اساس آمار پایگاه بین المللی Web of Science میزان مقالات پر استناد ایران در ۱۰ سال اخیر رشد ۱۰ برابری را تجربه کرده‌اند. رشد سالانه ایران در ۱۰ سال اخیر در استنادات علمی نیز حدود ۲۴.۷ درصد بوده است. اگر بخواهیم سهم ایران را در میان استنادات علمی دنیا مقایسه کنیم می‌بینیم بیش از ۳ درصد سهم داریم.
دهقانی تاکید کرد: به این ترتیب سهم جمهوری اسلامی ایران از تولید علم دنیا ۲ درصد و از استنادات علمی دنیا بیش از ۳ درصد است که نشان دهنده این است که کیفیت مقالات ایرانی رشد بیشتری داشته است. این کار نتیجه برنامه‌هایی است که در سطح کشور و توجه به کیفی سازی علمی انجام می‌گیرد و به این موضوع توجه شده که کارهای علمی در مجلات معتبر دنیا چاپ شوند که در سطح دنیا شناخته شده باشد. ضمن اینکه در بررسی علمی آمار و ارقام می‌بینیم که ایران در شاخص‌های دیگری از جمله مقالات پر استناد، مقالات داغ و مقالات برتر وضعیت خوبی را نسبت به گذشته داشته است.
رتبه ایران از نظر کیفیت تولید علم
وی گفت: در پایگاه استنادی web of science رتبه جمهوری اسلامی ایران از نظر کیفیت تولید علم، پله هفدهم دنیا است. در سطح کشورهای اسلامی سهم ۳۰ درصدی تولید علم با کیفیت به ایران اختصاص دارد. این در حالی است که در حوزه تولید علم (کمیّت) سهم ایران در میان کشورهای اسلامی ۲۲ درصد است. این امر نشان دهنده این است که در ۲۰ سال اخیر هم در تولید علم کمّی و حضور دانشمندان ایرانی در سطح بین المللی و هم در بعد کیفیت تولید علم رشد خوبی را داشته‌ایم.
ایران قبل از انقلاب چقدر مقاله علمی داشت
سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام اظهار داشت: ایران در سال ۱۹۷۹ (همزمان با سال انقلاب اسلامی) تعداد ۵۰۰ مقاله داشته است که این تعداد ۴۱ سال پس از انقلاب در سال ۲۰۱۹ به ۵۸ هزار مقاله رسیده است. این موضوع را هم باید در نظر بگیریم که در بازه زمانی ۱۹۷۹ تا ۱۹۹۹ دو دهه اول پس از انقلاب اسلامی شرایط رشد علمی فراهم نبود اما این شرایط تقریباً برای برخی دیگر از نقاط دنیا نیز به همین منوال بود و همانطور که پیشتر اشاره شد جنبش علمی حقیقی و توجه به پژوهش از ۲۰ سال گذشته رخ داده است.
وی یکی دیگر از شاخص‌های رشد علمی ایران را حضور دانشگاه‌های ایرانی در رتبه بندی‌های بین المللی برشمرد و گفت: قدیمی ترین رتبه بندی‌های بین المللی از ۲۰۰۴ آغاز به کار کرده‌اند و برخی دیگر در ۱۰ سال اخیر شکل گرفته‌اند. اما به طور نمونه در رتبه بندی بین المللی تایمز تا سال ۲۰۱۲ تنها ۲ دانشگاه ایرانی در این رتبه بندی قرار داشتند و پس از فعالیت‌های بین المللی که در سال‌های اخیر رخ داد، تعداد دانشگاه‌های ایرانی حاضر در این رتبه بندی نیز افزایش پیدا کرد.
۴۰ دانشگاه ایرانی در بین برترین‌ها
وی افزود: در سال ۲۰۱۶ تعداد ۸ دانشگاه، در سال ۲۰۱۷ تعداد ۱۸ دانشگاه، در سال ۲۰۱۹ تعداد ۲۹ دانشگاه و در آخرین رتبه بندی در سال ۲۰۲۰ حدود ۴۰ دانشگاه ایرانی در رتبه بندی بین المللی تایمز قرار دارند. در رتبه بندی لایدن نیز یک زمانی تنها ۳ دانشگاه در سال ۲۰۱۳ در این رتبه بندی حضور داشتند اکنون ۲۶ دانشگاه ایرانی در رتبه بندی لایدن حضور دارند. همزمان در رتبه بندی کیواس (QS) از تعداد ۲ دانشگاه در ۲۰۱۶ به ۶ دانشگاه در ۲۰۲۰ رسیده‌ایم.
به حدی از دانش روز علم سنجی رسیده‌ایم که جمهوری اسلامی ایران اولین رتبه بندی جهانی ISC را نیز طراحی کرد و ما در سال ۲۰۱۹ برای اولین بار این رتبه بندی را اعلام کردیم و بر اساس آن ۲ هزار و ۵ دانشگاه و مرکز علمی را رتبه بندی کردیم که از ایران ۴۳ دانشگاه و مؤسسه پژوهشی در این رتبه بندی قرار دارند دهقانی خاطرنشان کرد: علاوه بر آن ما به حدی از دانش روز علم سنجی رسیده‌ایم که جمهوری اسلامی ایران اولین رتبه بندی جهانی ISC را نیز طراحی کرد و ما در سال ۲۰۱۹ برای اولین بار این رتبه بندی را اعلام و بر اساس آن ۲ هزار و ۵ دانشگاه و مرکز علمی را رتبه بندی کردیم که از ایران ۴۳ دانشگاه و مؤسسه پژوهشی در این رتبه بندی قرار دارند.
وی ادامه داد: اکنون پایگاه داده‌ای از دانشگاه‌های برتر دنیا در مجموعه ISC در اختیار داریم که می‌توانیم آن را آنالیز کنیم. به بیان دیگر یکی از مهمترین دستاوردهای رتبه بندی جهانی ISC این است که می‌توانیم بر اساس آن برای قرار گرفتن دانشگاه‌های کشور در تراز جهانی برنامه بنویسیم و مرجعیت علمی که اکنون پیدا کرده‌ایم را ارتقا دهیم. اکنون نگاه دانشگاه‌های جهان اسلام به این رتبه بندی است که جایگاه خود را ارزیابی کنند.
وی یادآور شد: اگر بخواهیم از منظر دیگری به موضوع دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی بنگریم متوجه می‌شویم که بسیاری از مفاهیم علمی امروز عمرشان کمتر از ۲۰ سال است. در ۴۰ سال پیش مأموریت دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی بر مبنای دانشگاه نسل اول و عمده فعالیت‌ها بر مبنای آموزش بود. به مرور زمان این مفهوم تغییر پیدا کرد و مأموریت دانشگاه‌ها به حل مسائل و پژوهش و تحقیق تغییر پیدا کرد. در این راستا پژوهشکده‌ها و مراکز تحقیقاتی شکل گرفتند اما همین مفاهیم نیز در ۵ سال اخیر با تحول دیگری مواجه شدند و با دانشگاه‌های نسل سوم و چهارم مواجه ایم.
رئیس مرکز منطقه‌ای اطلاع رسانی علوم و فناوری اضافه کرد: در دانشگاه‌های نسل سوم و چهارم دیگر تنها ابعاد آموزش و پژوهش مطرح نیستند و دانشگاه‌ها به سمت ایجاد فناوری سوق پیدا کرده‌اند. ورود و ایجاد شرکت‌های دانش بنیان در دانشگاه‌ها و پارک‌های علم و فناوری در سراسر کشور از شاخصه‌های بروز فناوری هستند. این تحول ایجاد شده در انجام فعالیت‌های دانشگاه‌ها در حل مسائل جامعه و صنعت به این سمت رفته است که اعضای هیئت علمی را به سمت تشکیل هسته‌های پژوهشی تحت عنوان شرکت‌های دانش بنیان تشویق کنیم. در حال حاضر بیش از ۴ هزار و ۷۰۰ شرکت دانش بنیان در کشور ایجاد شده است که این تعداد در بازه زمانی ۶ ساله بوده و از سال ۹۱ این حرکت آغاز شده است. این شرکت‌های دانش بنیان در تولید فناوری، تجاری سازی علم و فعالیت‌های علمی نقش دارند.
ارتقای رتبه ایران در نوآوری
وی گفت: نکته مهم این است که باید در توسعه علمی یک دید همه جانبه داشته باشیم نمی‌توان در یک بازه زمانی محدود همه چیز را باهم داشت. حرکت و رشد علمی ایران از بعد کمیّت تولید علم آغاز شده و به سمت کیفی سازی تولید علم رسیده و در حال حرکت به سمت فناوری و تجاری سازی علم و فناوری است. این چرخه و اکوسیستم توسعه علمی کشور بر مبنای یک چهارچوبی است. رتبه ایران در GII یا شاخص جهانی نوآوری در سال ۱۳۹۳، ۱۲۰ بوده است و در سال ۱۳۹۸ به رده ۶۱ ارتقا پیدا کرده است. در واقع شاخص‌های توسعه علمی کشور با یکدیگر در ارتباط هستند. نمی‌توان انتظار داشت که در یک بخش رشد زیاد و در بخش دیگر رشد کمتری داشت.
دهقانی گفت: باید به این نکته هم توجه کنیم که در زمانی که شاخص‌هایی برای علم سنجی وجود دارد همه این شاخص‌ها کامل نیستند و بالطبع آسیب‌های خودشان را دارند. بنابراین زمانی که تعداد مقاله ملاک تولید علم قرار گرفت این موضوع یک آسیب به همراه دارد و وقتی گفته می‌شود این مقاله کیفی باشد بحث استناد مطرح می‌شود آن هم آسیب‌هایی را به همراه دارد اما ما در ارزیابی‌های نهایی که انجام می‌دهیم همه این موارد را به عنوان رفتار پژوهشی یک مرکز علمی رصد و به آنها اعلام می‌کنیم.

مهندسی سرآمد رشد علمی کشور
سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام با اشاره به رشد علمی در حوزه‌های علوم مختلف، مهندسی را سردمدار رشد علمی کشور دانست و گفت: رشد علمی ایران در حوزه‌های مختلف علوم نیز در ۴۰ سال گذشته قابل توجه بوده است. پایگاه‌های استنادی علوم در تمام دنیا، حوزه‌های مختلف علمی را به ۲۲ موضوع تقسیم بندی می‌کنند. عملکرد این حوزه‌ها با یکدیگر متفاوت هستند، انتظاری که از حوزه علوم پایه وجود دارد با مباحثی که در حوزه علوم کشاورزی مطرح می‌شود، با یکدیگر متفاوت هستند. در ایران، بیشترین سهم رشد علمی را حوزه مهندسی به خود اختصاص داده است و بعد از مهندسی بیشترین سهم به پزشکی می‌رسد.
وی گفت: نکته مورد توجه رشد علوم انسانی در کشور است. در علوم انسانی فعالیت‌های علمی زیادی در کشور صورت می‌گیرد اما این فعالیت‌ها بیشتر در سطح ملی است و نمودش در سطح بین المللی به دلایل مختلف چندان بارز نیست. از جمله این دلایل می‌توان به این نکته اشاره کرد که تعداد مجلات ایرانی که در سطح بین المللی در حوزه علوم انسانی به نسبت سایر علوم کمتر است ولی از نظر میزان رشد بر اساس پایگاه استنادی جهان علوم اسلام رشد خوبی دارند اما عمدتاً در سطح داخل کشور مطرح است.
جایگاه زبان فارسی در دنیای علم
دهقانی اضافه کر: در این میان باید به میزان فعالیت علمی به زبان فارسی هم اشاره کنیم. در سطح بین المللی در تمام حوزه‌های علمی تولیدات علمی فارسی رشد خوبی داشته‌اند. در سال ۲۰۱۹ در بین ۶۰ زبان علم دنیا، زبان فارسی جایگاه شانزدهم را دارا بوده که نسبت به ۴۰ سال قبل که جایگاه چهل و هفتم بود، رشد خیلی خوبی محسوب می‌شود. از همین رو اثرگذاری زبان فارسی به عنوان زبان علمی یکی از دغدغه‌های سیاستگذاران علم و فناوری کشور است.
وی افزود: ضمن اینکه به منظور بین المللی سازی زبان فارسی و همچنین رشد حوزه علوم انسانی، برنامه‌ای در حال انجام است که فعالیت‌های حوزه علوم انسانی که در سطح داخلی بیشتر انجام می‌شود به سطح بین المللی نیز کشیده شود.
سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام گفت: یقین دارم اگر درصد فعالیت‌های علمی که در حوزه علوم انسانی اکنون در کشور انجام می‌شود در سطح دنیا دیده شود میزان فعالیت‌های علمی کل دانشمندان و پژوهشگران کشور به دو برابر افزایش پیدا می‌کند.