بداهه‌نوازی در موسیقی ایران بررسی شد/ طرح چند نکته مهم

به گزارش پایگاه خبری سردبیر به نقل از روابط عمومی سی‌و پنجمین جشنواره موسیقی فجر، دومین نشست پژوهشی سی‌وپنجمین جشنواره موسیقی فجر با موضوع بررسی بداهه نوازی در موسیقی ایران و با سخنرانی هوشنگ فراهانی و محمود بالنده برگزار شد.
محمود بالنده، عضو هیات علمی دانشکده موسیقی بعد از بحث درباره شناخت موسیقی قدیم ایران به مفهوم بداهه نوازی اشاره کرد و درباره تغییرات در فواصل موسیقی، ردیف و نت توضیحاتی را ارائه داد.
این پژوهشگر در بخش دوم صحبت‌هایش به مفهوم روایت پرداخت و بیان کرد: برای اولین بار در کتاب فرصت شیرازی واژه دستگاه بیان شد و تعاریفی از هفت دستگاه موسیقی آورده شد. یک نوازنده موسیقی وقتی با مفهوم بداهه پردازی یا بداهه نوازی عجین خواهد شد که قواعد و قوانین ردیف موسیقی را رعایت کند. اما اگر نوازنده به صورت جسته و گریخته نغمه‌های موسیقی را بدون هیچ قاعده‌ای بیاورد ممکن است در موسیقی ایرانی قطعه جذاب و شنیدنی هم خلق شود اما به آن بداهه نوازی اطلاق نمی‌شود.
در موسیقی شرقی، اجزا نقش کلیدی ندارند
این مدرس دانشگاه در بخش دیگری از سخنانش گفت: در موسیقی شرق مفهوم موسیقی بر خلاف هنر غربی، مفهومی کلی گرا است. در موسیقی شرقی اجزا نقش کلیدی ندارند. اما در هنر غربی چون مفهوم آهنگسازی وارد شده، اجزا نقش اساسی و کلیدی را ایفا می‌کنند. در موسیقی غربی جز ها هستند که در کنار هم چیده شدند اما در مفهوم موسیقی ایرانی یک مفهوم کلی وجود دارد.
عضو هیات علمی دانشکده موسیقی درباره مرز بین آهنگسازی و بداهه پردازی اظهار کرد: در حوزه مواجه با نت در موسیقی با دو واژه کلیدی نت نگاری و آوانگاری برخورد می‌کنیم که با هم تفاوت دارند. «نُت نگاری» یعنی تمامی خلق  اثر متعلق به یک نفر به اسم آهنگساز است و نوازندگان نقش کمتری نسبت به آهنگساز دارند اما در مفهوم آوانگاری با مفهوم نگاری پس از اجرا روبه رو هستیم.  قریب به ۱۱۵ سال پیش نخستین بار توسط علینقی وزیری ردیف موسیقی به نگارش درآمد و با مفهومی مثل آوانگاری مواجه شدیم که با مفهوم آهنگسازی متفاوت است زیرا آقای وزیری موسیقی را نساخته بلکه موسیقی را که از استادان خودش یاد گرفته است به رشته تحریر درآورده است.
آیا ورود مدرنیته به گسترش موسیقی ایرانی کمک کرد؟
 این مدرس دانشگاه ادامه داد: سوالی که اینجا مطرح می‌شود این است که آیا ورود مدرنیته و علم «نت نگاری» در موسیقی که قریب به ۱۱۵ سال پیش ردیف موسیقی ایرانی را نوشتیم به گسترش موسیقی ایرانی کمک کرد یا به آن لطمه زد؟ ورود نت به موسیقی ایران اگر در محدوده کارکرد در بستر آهنگسازی باقی می‌ماند قطعا مفید بود و کمک جدی به ثبت و ضبط آثار موسیقی می‌کرد. هدف از نت نگاری پیش از اجرا یعنی آهنگسازی انتقال ذهنیت آهنگساز به نوازندگان و مجریان موسیقی است و موضوع دوم ثبت و ضبط آن برای تاریخ است . البته امروزه با توجه به مدیاهای مختلف ثبت و ضبط موسیقی مفهوم چندانی ندارد.
بالنده با بیان این پرسش که در حوزه ردیف موسیقی که یک  پدیده شفاهی در موسیقی بود آوانگاری پس از اجرا به موسیقی کمک کرد؟ گفت: من معتقدم نه تنها کمک نکرد بلکه به شدت به خلاقیت موسیقی آسیب زد. یعنی پتانسیل خلق از ردیف موسیقی ایرانی گرفته شد و به مجموعه رپرتوآر ساخته شده یک نفر به اسم آقا میرزا عبدالله تبدیل شد و تمام نوازندگان بعد از ملزم به اجرای بی‌ چون و چرای ایشان شدند.
عضو هیات علمی دانشکده موسیقی اظهار کرد: یکی از دلایل از دست دادن مخاطب عام توسط بدنه جامعه ایرانی مقوله برخورد بد ما با آوانگاری بود. امروزه تغذیه موسیقی برای یک جوان کار بسیار مشکلی شده است. من فکر می‌کنم باید با موسیقی ایران به مثابه کشورهایی مثل ترکیه و هند برخورد کرد. آنها موسیقی‌شان را به این شکل نمی‌نویسند و قطعیت عینی به مقام‌ها نمی‌دهند.
آغازگر مکتب سیستماتیک در موسیقی ایرانی که بود؟
هوشنگ فراهانی سخنران دیگری این نشست نیز درباره مفهوم بداهه‌نوازی توضیح داد: تفاوت عمده بداهه پردازی به نگاه مردم شرق بر می‌گردد. بیشتر کسانی که با فرهنگ ما اشتراک دارند موسیقی را به یک شکل و با سنت خاصی آموزش می‌دهند که منجر به بداهه پردازی می‌شود. نگاه و فلسفه شرق، موسیقی را بر مبنای اشراق و شهود می‌شناسد. من با موسیقیدان افغانستان اجراهای بسیاری داشتم که پایه و فرهنگ موسیقیایی آنها هم مثل ماست. به همین دلیل نوازندگان از ابتدا مثل پدیده زبان موسیقی را یاد می‌گیرند. این یادگیری از طریق شنیدار انجام می‌شود و  شبکه‌های مختلف موسیقی شکل می‌گیرد به همین دلیل تاکید استادان گذشته هم آموزش به شکل شنیداری بوده است.
وی گفت: در فرهنگ غرب وقتی عصر صنعتی شروع می‌شود به موسیقی به شکل علمی پرداخته می‌شود، به عبارتی برخورد موسیقیدانان با موسیقی گذشته از احساس و بیشتر بر علم موسیقی استوار است. در تاریخ موسیقی ایران چند مکتب عمده داشته‌ایم که به نظریه موسیقی توجه شده است. در این راه نظریه‌پردازانی مثل ابن سینا از روی ترجمه‌ها به دانش جدیدی دست پیدا می‌کنند و موسیقی ایران را به مکتب  مدرسی‌ها سوق می‌دهند و برای دسته‌های ساز ایرانی فواصلی را بر اساس اعداد و ارقام و حروف ابجد به وجود آوردند.
این نوازنده تار و سه‌تار افزود: در قرن هفتم با کسانی مثل قطب الدینی شیرازی فصل جدیدی در موسیقی ایران شکل می‌گیرد که به آن مکتب سیستماتیک می‌گویند. چون آن زمان سیستم مکتوب وجود نداشته تا مردم بر اساس نت بنوازند، نوازندگان باید به صورت بداهه می‌نواختند.  بعد از صفویه فصل انفعالی از موسیقی ایران به وجود می آید و اگر آن عصر ادامه پیدا می‌کرد موسیقی ایران به طور کلی متفاوت می‌شد. زمانی که فرهنگ غرب بر موسیقی ایران تأثیر می‌گذارد نگاه موسیقیدان ایرانی هم تغییر می‌کند. در تمام کتاب‌های صد ساله گذشته ایرانییک چهار مضراب پیدا نمی‌کنیم که نگاه آن قبل از وزیری و نت باشد. نگاهی که نوازندگان امروز به موسیقی دارند و  اجرا می‌کنند در تمام کارهای اساتید دیده می‌شود.
تعریف آهنگسازی نزد فرهنگ شرقی و غربی متفاوت است
فراهانی درباره مرز بین بداهه پردازی و آهنگسازی توضیح داد: تعریف آهنگسازی نزد فرهنگ شرقی و غربی متفاوت است. در آهنگسازی موسیقی غربی باید با علم، فرم و هارمونی آشنا باشیم اما در موسیقی ایران آهنگسازی نوعی بداهه پردازی بر اساس گوشه‌های ردیف است. در موسیقی ایران وقتی نوازنده‌ها آهنگ «مرغ سحر» را می‌زنند همان ملودی قدیمی است را می‌زنند و مفهوم چند صدایی در بین موسیقی ایران وجود نداشته است مگر در چند سال گذشته این نگاه‌ها در حال بیشتر شدن هستند.  مرز بین بداهه‌پردازی و آهنگسازی در این است که در لحظه نوازنده فرصتی دارد که شعری را روی موسیقی بگذارد اما ممکن است در بداهه‌نوازی به اجرای در لحظه فکر نکرده باشد. نوازنده‌ای که قرار است بداهه پرداز باشد بیان خوب داشته باشد و با گوشه‌های ردیف آشنا باشد و هزاران ترکیب ملودی در ذهنش باشد که بتواند آن را اجرا کند اما آنچه که به عنوان بداهه پردازی و آهنگسازی می‌شود پایه مشترک دارد.
این پژوهشگر در بخش دیگری از صحبت‌هایش درباره عادت عضلانی نوازنده‌ها سخن گفت و افزود: این عادت‌ها تا حدی سبک نوازنده را مشخص می‌کند. کسانی هستند که از صدای ساز آنها سازنده یا نوازنده را می‌شناسید. برای مثال از سال ۱۳۱۹ که رادیو وارد ایران می‌شود بسیاری از نوازنده‌ها که به صورت بداهه اجرا می‌کردند برای برنامه‌های رادیویی دعوت می‌شدند که صدای میکروفن روی سبک خوانندگییا نوازندگی آنها تاثیر می‌گذاشت. به همین دلیل برخی از نوازنده‌ها مجبور شدند فشاری که بدون میکروفن به ساز می آوردند، کاهش دهند به همین دلیل باعث تغییر سبک و عادت‌های نوازندگی آنها شد. به هر حال هویت هر نوازنده به عادت‌های اجرایی او بر می‌گردد. موسیقی هم یک رفتار اجتماعی است که می‌تواند تحت تاثیر تمام مسائل اجتماعی قرار بگیرد. هر نوازنده در هر دوره زمانی که زندگی می‌کند تحت تاثیر شرایط اجتماعی خود قرار می‌گیرد.
موسیقی به واسطه مدیا و اینترنت هر روز تغییر می‌کند
وی درباره اینکه آیا مدرنیته به موسیقی ایران لطمه زد یا نه پاسخ داد:  بعد از انقلاب مشروطیت دورانی پدید آمد و ارتباطاتی که ایران با کشورهای اروپایی پیدا کرد ، سیر تحولات غربی دیده شد . متاسفانه ایران در این برهه زمانی در تولید علم نقشی نداشت و بیشتر گرایش به غرب برگشت. اینکه فرهنگ غرب تا چه اندازه روی موسیقی ایران تاثیرگذار بود نیاز به بررسی  بیشتری و بحث مفصل دارد. اما موضوعی به اسم ضرورت تغییر وجود دارد که این تغییر از مبحث جامعه شناسی و فرهنگی ناچار است خودش را با شرایط جدید تطبیق دهد. مردمی که هوشیار هستند وقتی فرهنگی را می‌بینند با شیوه خودشان تغییر می‌دهند. این ضرورت تغییر همیشه در همه فرهنگ‌ها وجود دارد.  در موسیقی غرب بعد از رنسانس می‌بینیم  که سبک‌های متفاوت پدید می آمد و همچنان نیز در حال تغییر است.  زمانی که فرهنگ‌های سنتی در ایران به تدریج از چشم می‌افتاد و حتی شیوه آموزش از طریق مکتب خانه‌ها به تدریج کهنه می‌شود و مردم ایران با فرهنگ مدرن آشنا می‌شوند. به ویژه در دوره پهلوی اول این  نگرانی وجود داشت که همه چیز نو شود و افرادی از ایران برای آشنایی با علوم مختلف به کشورهای دیگر رفتند و مکتب‌خانه‌های آموزش موسیقی هم برچیده شد. 
فراهانی با اشاره به اینکه موسیقی ما امروزه به واسطه مدیا و اینترنت هر روز تغییر می‌کند، افزود: ما موسیقی را به عنوان دو چیز می‌توانیم در نظر بگیریمی کی اینکه موسیقی در فرهنگ چه نقشی دارد و دیگری اینکه موسیقی به عنوان فرهنگ چه کاری را می‌تواند انجام دهد.
 این نشست‌ها با اجرای علی جعفری با مشارکت شبکه رادیویی گفتگو با موضوعات متنوع تا ۳۰ بهمن ماه در سالن باربد فرهنگستان هنر برگزار می‌شود.